Гадаад хэл сурахад хэрэг болж магадгүй зарим нэг санал, Нийтлэл 23

Оюутны өвлийн амралт тохиож багш нар ч хэд хоног гэртээ тухалж, дараагийн улирлын хичээлийн бэлтгэлээ базааж, TV үзэж, интернетээр аялж, боломжийг ашиглаад нэлээд унтаж амарч байна.  Зарим нь цагаан сарын бэлтгэлээ базааж байгаа биздээ. Өнгөрсөн хагас, бүтэн сайн өдөр дээрх гарчгийн доор нэгэн эсээ бичив. Миний бие хэл судлалын талаар ямар нэгэн мэдэгдэхүүнгүй боловч мэргэжлийн бус, нягтлан бодогч хүний бодлоор гадаад хэл сурна гэдэг нь ямаршуухан замын зурагтай байдгийг тоймлон бичивээ. Мэдээжээр хэл судлаачид энэ чиглэлийн оюуны нөр их хөдөлмөрөө академик өндөр түвшинд  гүйцэтгэдэг нь ойлгомжтой. 1. Фридрих Энгельс “Хөдөлмөр, хөдөлгөөн хоёр л хүнийг бий болгосон” гэж хэлснийг санахад илүүдэхгүй. Сүүлийн үед боловсролын шинэчлэлээр бичигдсэн нийтлэлүүдийг харахад лекцээс татгалзаж хэрэглээний сургалтанд бүрэн шилжлээ, хүн бүхэн математикч, физикч байх албагүй, социализмын сургалтын хоцрогдсон арга барил болсон академик сургалтыг халаад байна, 500 үг мэдэхэд л гадаад хэлийг төгс сурна, үг цээжлэхгүйгээр гадаад хэл сурах шилдэг аргаар сургалт явуулна, вакумжуулсан 1 сарын дамжаагаар гадаад хэлээр төгс уншдаг, ярьдаг, бичдэг чадвар эзэмшүүлж, ромб, диплом гардуулна гэсэн зарлал ч үзэгдэх л юм. Заримдаа дүрэм заахгүйгээр гадаад хэлийг автомат аргаар сургана гэсэн интернетийн захиа ирж байх юм. Аль нэг гадаад хэлээр уншиж, ярьж , бичиж суръя гэвэл тухайн улс оронд төрж өсөх, эцэг, эх нь гадаад хүн байх, эсвэл тухайн улс оронд очиж суралцах, удаан хугацаагаар тэнд ажиллаж амьдрах явдал гэж боддог ойлголт мөн ажиглагддаг. Аливаа хэлний үндсэн бүтэц бол үг, өгүүлбэр байдаг болов уу? гэж бодох юм. Төрлөх хэлтэйгээ зэрэгцүүлэн харь хэлийг сурна гэдэг бол физик, химид ижил цэнэгүүд түлхэлцдэг, амьтад эзэмшил нутгаа хамгаалдаг, эх хэл өөрийн орон зай, дархлаагаа хамгаалдагтай адил оюун ухаанд хувьсал, өөрчлөлт, хөдөлгөөн, эсрэг тэсрэгийн тэмцэл болно гэсэн үг байх. Киноны билетийг театрын кассаар борлуулна. Лекцийн файлыг компьютерт “Times New Roman” фонтоор шивж принтерлээрэй гэсэн 2 өгүүлбэрт гадаад үг, төрлөх Монгол хэлний үгсийн сангийн хоорондох оршин байхын тэмцэл өрнөж байгааг харуулж байна. Энд төрлөх хэлний үг, өгүүлбэр бүрийг судалж байгаа гадаад хэлнийхтэйгээ зэрэгцүүлэн толь бичгээс харж цээжлэх шаардлага гарах учраас төлөх хэлээ бичгийн соёлын түвшинд дахин судална гэсэн үг. Үгийг өгүүлбэрийн бүтэц байдлаар цээжлэх нь дөт зам гэж үздэг тал байдаг. Сурах явцад шинэ үг гарч ирэх тухай бүрд  толь бичиг эргүүлэх нь нэлээд төвөг учруулдаг. Нөгөө талаар үг цээжлэхгүйгээр гадаад хэлийг богино хугацаанд сурч болно гэж хялбарчлах нь түргэн амжилтанд хүрэх гэсэн хүсэл мөрөөдлийг төрүүлдэг. Герман хэл сурахад нэр үг бүрийг артикл (die, der, das)-аар нь ялгаж цээжлэх шаардлага гардаг төдийгүй нэр үгийн ганц болон олон тооны тийн ялгал нь нэлээд ярвигтай. Мөн орос хэлний  нэр үгийг хүйсээр ялган цээжлэхэд харьцангуй хялбар ч үйлт нэр (причастие), нөхцөл үйл үг (деепричастие), нэр үгийн тийн ялгал зэргийн зөв бичгийн дүрмийг эзэмшихэд бас л хөдөлмөр, зүтгэл шаарддаг. Харин англи хэлний үг бүрийг зөв дуудаж сурах галигийг толь бичгээс заавал харах шаардлага гардаг шиг санагддаг. Элсэн чихрийг-Sugаr гэж бичсэнийг Сугар гэж уншиж, дуудаж болохгүй л байх.  Мөн дүрмийн бус хувиргалт болон үйл үгс, өвөрмөгц хэллэг гэж гардаг. 2. Хэл сурахад зориуд цаг гаргаж хөдөлмөрлөх шаардлагатай. Английн гүн ухаантан Фрэнс Бэкон ”Уншсанаар хүн юмыг мэдэж авдаг, ярилцсанаар гүйлгээ ухаан суудаг, бичиж заншсанаар алдаа гаргахаа больдог” гэж зөвлөснийг хэл сурахаар зүтгэж байгаа хүн бүхэн бодууштай байх. Теодор Драйзерийн “Американская трагедия” номыг зуны амралтын 1 сарын хугацаанд толь бичиг харж уншсаны ачаар ярианы хэлний хэдэн өгүүлбэрийн нөөцтэй болж улмаар дээд сургуульд очихдоо хэлний бэлтгэлгүйгээр үндсэн 1 дүгээр ангийг алгасан суралцаж өвөл нь Ленинград, Москва хотоор сургуулийн захиргааны зардлаар аялж билээ. Орос хэлнээс бусад ганц, хоёр хэлний анхны мэдэгдэхүүнийг бие дааж, орос номоор дамжуулан суралцахдаа бүхэл бүтэн номын бүлэг, сонины нийтлэлийн нүүрийг гараар залхуурахгүйгээр хуулан бичих замаар тухайн хэлний үг, өгүүлбэрийн зөв бичлэгийг гарын хөдөлгөөн, нүдний хараандаа автоматаар оруулах замаар бичгийн арга, техникт өөрийгөө дасгаж билээ. Дунд сургуулийн сурагч байхад 20,000 үгтэй орос-монгол толь бичгийн агуулгыг бараг нийтэд нь цээжилж чаддаг байсан бол нас ахих тусам ой тогтоолт аажмаар буурдаг нь ажиглагдсан тул сонирхсон тухайн хэлний шинэ үгийг жижигхэн цаасан дээр бичиж цаг зав гарсан үедээ хальт хардаг болсон. 3. Гадаад хэл эхлэн суралцагчдын хувьд зөв бичгийн хэрэглээний программ суулгасан компьютер ашиглаж бичиж сурах нь нэг их зөв анхны алхам биш байдаг. 1960-аад оны үед 1 дүгээр ангид элсэн суралцахад үсэглэл, цэвэр бичиг, хуулан бичиг, унших бичиг, түргэн уншлага, 4 аргын тоо бодлого эхлэн үзэж танилцаад бараг 1 дүгээр ангиа төгсөхийн өмнөхөн л үсэглэлийн баяраа тэмдэглэж байв. Хэрэв бага ангийн багш танай гэр бүлийн 6 настай энхрий бяцхан хүүхдэд тооны машин бариулаад арифметикийн 4 аргын үйлдэл заагаад өгчихвөл тэр хүүхэд зөвхөн команд гүйцэтгэдэг робот болон хувирна шүү дээ! Таныг усны дусал шиг дууриасан хөөрхөн үрээ Та нийгмийн нийтлэг, дундаж давхрагынханы сурах, хүмүүжих, танин мэдэх, нийгэмших орчноос тусгаарлаж, түүнд дээдсийн (элит) орчин бүрдүүлж өгөхийн түвшнээр хүү, охин чинь залхуу, бэлэнчилэгч, өөрийнхөө оюуны чадамжийг нээж дайчилдаггүй, өөртөө итгэлгүй, бусдын командыг даган гүйцэтгэгч болон хувирч магадгүй. Өнөөгөөс 50 гаруй жилийн тэртээд сумын төвийн бага сургуулийн 1 дүгээр анги даасан багш маань бор өнгийн хулдаасан самбар дээр эртний Грекийн агуу их математикч Самоссийн Пифагорийн зохиосон 1-9 хүртлэх тооны үржүүлэхийн хүрдийг зааж өгсөн дурсамж одоо хүртэл тодхон үлдсэн. 4. Ямар үг, хэллэгийг илүү түгээмлээр тухайн улс оронд хэрхэн товчилж илэрхийлдгийг мэдэх л хэрэгтэй. Тухайлбал, August-Aug, et cetra-etc, street-St.(Str), road-Rd, N.Y-New York, Wash-Washington гэх зэргээр хураангуйлдаг. Мөн шинжлэх ухааны салбар бүрт мэргэжлийн тогтсон товчилсон үг хэллэг гэж байна. Химийн элемент, физикийн болон математикийн томъёоны хувьд их төлөв латин үсгээр илэрхийлсэн товч тэмдэглээ хэрэглэдэг нь эртний Европ дахины их сургуулиудын хичээл латин хэл дээр явагдаж байсантай холбоотой гэдэг. Нягтлан бодогч нар гэхэд дансны нэрийг үсгээр бичихгүйгээр 2-оос дээш оронтой тоо бүхий код хэрэглэж бүртгэлээ хөтөлж, тайлан тэнцлийг бэлтгэдэг. Хэрэв Та над шиг санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн багш бол самбар дээр сальдо, баланс, дебит, кредит гэсэн үгсийн гарал үүсэл, эдийн засгийн утга, хураангуйлсан товч бичиглэл, прагматик хэрэглээг гадаадын хэд хэдэн хэлээр зөв бичиж тайлбарлах хэрэгтэй болно доо. Эмч нар эмийн жорыг латинаар бичиж өгдөг байв. Д.И.Менделеевийн нээсэн химийн үелэх системийн хүснэгтийн элементүүдийг латин үсгээр хураангуйлан илэрхийлдэг. 5. Гадаад хэлний нэгэнт хүрсэн түвшиндээ сэтгэл амарч сурах, боловсрох мэрийлтээ сааруулах, зогсоох нь зөв биш юм. Ахуйн хүрээний цөөн тооны идэвхтэй үг, хэллэгийг ойлгодог болсондоо санаа амраад гадаад хэлний үгийн сан, хэрэглээний хүрээгээ хязгаарладаг, ялангуяа бичгийн хэлийг ирээдүйд шаардагдах түвшинд нийцүүлэн сурах талаар хичээгээгүй тал зарим талаар ажиглагддаг. Монголоос ирсэн хүнийг дагуулж дэлгүүр, барааны зах, хотын түүх дурсгалтай танилцуулж, TV-ийн мэдээг хэлмэрчилэн өгч байснаа гадаад хэл сурчихлаа гэж өнгөцхөн төсөөлөх нь зөв биш. Дээд сургууль төгссөнөөс хойш 3-5 жил тутам мэргэжлээ дээшлүүлэх шаардлага гардгийн нэгэн адил хэлний мэдлэгээ давтан сэргээх, хүрээг нь тэлж өргөжүүлэх, бодол санаагаа товч, оновчтой илэрхийлэхэд анхаарууштай. 6. Хүний харилцааны хүрээ баялаг өргөн, олон талтай учраас гадаадын дотны найз нөхөдтэйгээ харилцахад хэт албархаг хандах нь зохимжгүй. Иймээс симфони найрал хөгжим лугаа адил яруу тунгалаг, уянгалаг, сэтгэл татам найрсаг хэллэгээр харилцах хэрэг гарч магадгүй. Харин бизнесийн албан харилцаанд бичлэгийн тогтсон загвар, стандарт хэрэглэдэг билээ. Орчуулгын товчоонд очоод хүүхдийнхээ дипломын хавсралтын орчуулгыг хийлгүүлэх гэсэн чинь нөгөө орчуулагч нь түгээмэл мэргэжлийн хичээлийн тогтсон нэрийг гадарлахгүй тохиолдол гарч байдаг л юм. Гадаад хэл дээр Таны бичсэн блог нийтлэлүүд Google.com; Yahoo.com; Ask.com-оор хийсэн хайлтын үр дүнгийн эхний мөрөөр гарч ирж байвал тухайн гадаад хэлээр өөрийн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, оюуны нээлтээ бичвэр болон зураг хэлбэрээр ойлгуулж эхэлсний сайхан эхлэл болно шүү. Таны блогт байршуулсан лекцээс чинь дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн сан, алдартай тайлбар толь, дэлхийн “Top” их сургуулиуд, шилдэг сургалтын төвүүдийн Web хуудсанд байршиж, домайн нэр, URL-ыг гадаадад бизнесийн сургалт, зар сурталчилгаанд түгээмэл хэрэглэж байвал мөн л ахиц дэвшил гарч эхэлсний дохио болдог юм. Хэрэв Та Google.com-оор  Tyondon.blogspot.com:Applications of integral in Economic Order Quantity Analysis-Cyclopaedia.net гэсэн хайлт хийж, Economic Order Quantity-Cyclopaedia.net үр дүнг идэвхжүүлвэл бие даасан судлаач Бид нарын бүтээж, дэлхийн алдарт эрдэмтэдийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд байршуулж чадсан шинэ санаа, шинэ мэдлэг, ер бусын нээлт (Breakthrough)-тэй танилцах боломжтой юм. Шинжлэх ухаанд санаанд оромгүй, гайхалттай нээлт хийх боломж Таны сунгасан гарын чинь үзүүр хүрэх төдий зайнд бий шүү! Таны амжилтын 1%-ийг багш хэлж өгсөн байгаа, үлдэх 99%-ийг нь Та өөрөө хөлсөө асгаруулан зүтгэж, хөдөлмөрлөж байж л бүтээнэ шүү. 7. Орчуулга хийхэд сонголтот 2 хувилбар гардаг. Монгол хэлнээс гадаад хэл рүү орчуулах, нөгөө нь гадаад хэлнээс Монгол хэл рүү орчуулах. Мэдээжээр өсөхөөс сурсан төрлөх хэл болох Монгол хэл рүү гадаад хэлнээс орчуулах нь илүү хялбар байх. Монгол хэлээр идэвхтай ашигладаг үг, өгүүлбэрийн сан маань эхний үед сурахаар ядаж байгаа гадаад хэлнийхээс хавьгүй баялаг, олон утга, агуулгатай байдагтэй энэ нь үүдэлтэй. Энд үгийн оновчтой сонголт гэдэг асуудал гарч ирдэг. Оросын агуу их зохиолч А.С.Пушкиний “Алтан загасны үлгэр”, “Олег сэцэний дуулал”-ийг Монгол хэлэнд орчуулахдаа нэрт эрдэмтэн, зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэнгийн баримталсан онол, арга зүй нь эрүүл, мэндийн шинжлэх ухааны анатоми (бие бүтцийн зүй)-н сурах бичгийг аль нэгэн гадаад хэлнээс орчуулахаас өөр байх бизээ. Мөн математик, хими, физик, биологи, инженерийн гэсэн суурь буюу тодорхой шинжлэх ухааны сэтгүүл, судалгаа, нийтлэл, сурах бичгийг утга зохиолын хэллэгээр орчуулахын аргагүй. Байгалийн шинжлэх ухааны хөгжил, дэвшлийн түүхэн явцад түүний зарим оноосон нэр томъёо нь мөн өөрчлөгдөж шинэчлэгдсэн байдгийг харгалзан үзүүштэй. 8. Гадаад хэл сурч эзэмшинэ гэдэг нь нийгмийн харилцааны хүрээгээ алаг хорвоогийн орон зай, цаг хугацааны урсгалаас хамааралгүйгээр шинэ хүмүүсээр тэлж, оюуны танин мэдэхүйн чадвараа шинэ мэдлэг, шинэ мэдээллээр баяжуулна гэсэн агуулгатай. Ганц хүн айл болохгүй, ганц зомгол гал болдоггүй гэж хэлсэн байдаг. Нийгмийн хөдөлмөрийн хуваарь, нийгэм-эдийн засгийн интеграцичилал, даяарчлал, холбоо харилцааны сүлжээ нь гадаад хэл судлах явдлыг орлого олж амьдрах хэрэгсэл, ажил хэрэг гүйцэтгэх түлхүүр болгон ашиглах боломжийг нээсэн. Дунд сургуулийн сурагчид гадаадын уран зохиолын хичээлээр Даниель Дефогийн “Робинзон Крузо”–г уншсанаар соёлт ертөнцийн хүн эзгүй аралд хаягдаад амьдралаа хэрхэн төвхнүүлсэн, шинэ нөхцөлд яаж дасан зохицсон, мөн тэнд удаан хугацаагаар хүний нийгмээс тусгаарлагдан суурьшиж чадаагүй, харилцаандаа дохионы хэлээр нэвтрэлцэж байсан тухай уншдаг. Энд зохиолын гол баатар нь Баасантай дохионы хэлээр дамжуулан харилцан ойлголцсоныг санаж байна. 9. Юмс үзэгдэл эерэг, сөрөг; гэрэл, сүүдэр; эр, эм; сайн, муу; хөгжил, хямрал; төрөлт, үхэл; хөрөнгө, эх үүсвэр; ашиг, алдагдал; орлого, зардал гэх зэргээр 2 талт шинж төлөвтай байдаг. Сургуулийн сурах бичиг, багшийн заасан хичээлд аливаа үйлдэл, үйл ажиллагаа, ажил амьдралын зөвхөн эерэг талыг тоочиж хэлж өгдөг бол бодит амьдралын хар ярианы үг, хэллэгийн сан орхигдсон байх нь элбэг. Харин насанд хүрэгчдэд зориулсан кино, уран зохиолд сөрөг дүр бүтээгчдийн нийтлэг ашигладаг үг, хэллэгийг шигтгэн оруулсан байдаг. Дээд сургуулийн эхний дамжаанд элсэн орсон үед эрэгтэй оюутнууд ахуйн хүрээнд хоорондоо ярихдаа нэлээд этгээд үг, хэллэг хэрэглэдэг нь ажиглагдсан.  Тэдгээр үг хэллэгийг тогтоож, заримыг нь бичиж аваад ахлах ангийн Монгол оюутнууд, хамт амьдардаг орон нутгийн эрэгтэй оюутнуудаас асууж агуулгыг нь ойлгоод аль үгийг нь ямар орчин нөхцөлд, хэнтэй харилцахдаа хэргэлж болохыг алхам алхмаар мэдэж авч билээ. Гадаад оронд сурах, ажиллахаар очиход албан ёсны хэд хэдэн хэл хэрэглэдэг тохиолдолтой ч учирч магадгүй. Мөн хар ярианы хэллэгээс гадна үндэсний цөөнхийн ярианы нутгийн аялга гэж нэг зүйл гарч ирдэг. Амьдралд янз бүрийн юм тохиолдож байдаг. Салхи дандаа баруун хойноос үлээдэггүй шүү дээ. Салхи гэнэт эргэж зүүн талаас бороо орох нь байдаг л нэг үзэгдэл. Гадаадад сурч амьдарч байхад зарим нэг талаар өөрийн эрхээ хамгаалж хэн нэгэнтэй ам муруйх, гашуун үг шидэлцэх үе гардгийг нууцын аргагүй. Энэ үед л урьд нь сурч авсан хэрүүлийн хэдэн үгийн ашиг тус, довтлогч талын эсрэг түүний үзүүлэх үйлчлэлийн хүчийг мэдрэх боломж гардаг. Хүмүүс гол төлөв өөрсдийн аль нэгэн давуу тал, ирээдүйн төсөөлөлдөө хөтлөгдөж гадаад хэлийг судлахаар сонгосон, мөн эзэмшсэн мэргэжил, эрхэлсэн ажлынхаа чиглэлээр бичгийн орчуулга хийдэг нь ажиглагддаг. Иймд гадаадад амьдрах эсвэл хэл сурахаар зорисон л бол соёлт харилцааны үг, хэллэгийн зэрэгцээгээр  этгээд, өвөрмөгц, хар ярианыхыг хамтад нь сурахад илүүдэхгүй. 10. Гадаад хэлээр ярьж харилцан ойлголцоход сонсох чадварыг эзэмших шаардлага гардаг. Хэлний тайлбар нь дуут яриа болон бичгээр зэрэгцэн гардаг кино үзэх нь сонсголоо сайжруулахад нэлээд чухал байдаг ажээ. Социалист тогтолцооны үед Өрнөдийн радио нэвтрүүлгийг богино долгион хүлээн барьдаг “Сокол”, “Родина” зэрэг транзистор ашиглаж үдээс хойшийн 16 цаг болон өглөөний 6 цагаас сонсох цөөхөн боломжтой байсан юм. Гэтэл гадаадаас цацах нэвтрүүлгийн цагийн давтамжууд нь газар зүйн байршлын хувьд манай бүс нутгийн албан ажлын цагтай яг давхацдаг байлаа шүү! Гадаад хэлээрх радио, TV-ийн нэвтрүүлэг, киноны тайлбар, дуу хураагуурын бичлэгийг сонсож ойлгох нь тухайн нутаг оронд очоод хүмүүст өөрийгөө оносон үгээр товч, тодорхой ойлгуулах, бусдыг үгийн нэмэлт тайлбаргүйгээр шууд ойлгож авахаас ялгаатай гэдэг. Нэг хэсэгхэн хугацаанд гадаад хүмүүс хурдан яриад байгаа юм шиг санагддаг. Үүнийг “чихний бөглөөс” арилах үе гэж нэрлэдэг байв. Ярианы сэдэв, харилцагчийн үйл хөдлөл, нүүрний хувирал, дохио зангаагаар нь зарим үгийг орхиж утгачилан ойлгож болдог. Зарим асуулт, хариултыг давтаж хэлэх, залруулах ч боломжтой. Харин бичсэн бүхэн хадгалагдан үлддэг учраас бичгийн хэлэнд агуулгын, үг сонголтын, найруулгын, зөв бичлэгийн, стандартын зэрэг ахисан түвшний шаардлага тавигддаг. 11. Гадаад хэлийг бага наснаасаа сурахад хэллэг, дуудлага төгс болдог талтай ч Монгол хэлийг уг гадаад хэлээр дамжуулан дараа нь эргүүлэн сурах хэрэг гардаг гэж ярьдаг. Энэ бүхний аль алинд нь тодорхой хэмжээний үнэний хувь байдгийг үгүйсгэж болохгүй байх. Бага наснаасаа Монгол хэл дээр гадаад, дотоодын сонгодог уран зохиол унших нь ахуйн болоод ажил хэргийн үгийн сангаа баяжуулах үүд хаалгыг нээж, улмаар ургуулан бодох, таамаглан сэтгэх, учир шалтгаан, үр дагварыг шүүн тунгаах, алсын хараатай оюуны дүгнэлт хийх чадварыг эзэмшүүлдэг гэж боддог билээ. Иймд Монгол хэл дээрээ суурилан гадаад хэлийг сурах нь илүү зөв зам гэж төсөөлдөг билээ. Д. Нацагдорж: Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл орхиж болшгүй соёл гэж хэлсэн байдаг.