2014-2015 онд Монголын дээд боловсролын шинэчлэлийн талаар бичсэн блог нийтлэлийн жагсаалт[1]. The tentative list of blog posts of  Mongolian higher education innovation for 2014-2015.

Бие даасан судлаачид Бид нар судалгаа, чадамжид суурилсан эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл (НББ), татвар, хэрэглээний математикийн чиглэлээр сургалт, судалгаа гүйцэтгэдэг дэлхийн шилдэг их сургуулиудын жишигт нийцэх сургалтын шинэ хөтөлбөр, сурах бичиг, лекци, кейс сургалтын шинэ санаа, шинэ мэдлэг, санамсаргүй нээлт (breakthroughs)-ийг 2004 оноос боловсруулан заримаас нь Америк, Английн шилдэг их сургууль болон дэлхийн мэргэшсэн судалгааны багууд, Дэлхийн Банк, ЮНЕСКО, “The economist” сэтгүүл, Дэлхийн эдийн засгийн чуулган, дэлхийн их сургуулиудын зэрэглэл тогтоодог байгууллага зэрэг шинжлэх ухаан, бизнесийн  байгууллагуудад нийгмийн сүлжээгээр нээлттэй хүргэж хэлэлцүүлсээр ирлээ. Өнгөрсөн 10 гаруй жилд бие даасан судлаачид Бид нар орчин үеийн, өөрчлөгдөн шинэчлэгдсэн эдийн засаг, эконометрикс, статистик, санхүүгийн инженерчлэл, санхүүгийн менежмент, санхүүгийн шинжилгээ, татвар, хүний нөөц, банк, НББ-ийн 220 орчим шинэ санаа, шинэ мэдлэг, санамсаргүй нээлтийг бүтээж, дэлхийн шилдэг 10-т багтдаг их сургуулиудад судлаачийн блог нийтлэлийн хэлбэрээр нийгмийн сүлжээ ашиглан нээлттэй хүргэж хэлэлцүүлсний хамт Монголын их, дээд сургуулиудын сургалтанд алхам алхмаар нэвтрүүлж байна. Бид нарын бүтээж, хэрэгжүүлсэн блог нийтлэлээрх шинэ санаа, шинэ мэдлэг нь дэлхийн алдартай эрдэмтэдийн Нийгмийн ухааны болон Шинжлэх ухааны түгээмэл толь бичиг (Cyclopaedia: or, An Universal Dictionary of Arts and Sciences) болон Япон хэл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг интернет сүлжээ “goo Wikipedia”–д байршиж дэлхийн сая сая хүмүүсийн оюуны мэдлэгийн хүртээл болсоор байна. Мөн тэрчлэн 2004 оноос эхлэн хэрэглээний математик, математик-статистикийн аргад суурилсан санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ, санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, зардлын НББ, удирдлагын НББ-ийн сургалтын цоо шинэ хөтөлбөрүүд боловсруулж, тэдгээрийн агуулгын хүрээнд 200 орчим хэвлэлийн хуудас 10 гаруй ном, лекцийн иж бүрдлийг хамтран бичиж хэвлүүлээд эх орныхоо дээд боловсролын сургалтанд ашиглаж, хэрэгжүүлсээр ирлээ. Дэлхийн бизнес, аж үйлдвэр, НББ-ийн сургалт-судалгааны 40 гаруй төв Бид нарын домайн нэр болон “URL”-ийг боловсролын бизнесийн сурталчилгаандаа ашигладаг. Бие даасан судлаачид Бид нарын домайн нэр дэлхийн 1,000,000 шилдэг вэб сайтын тоонд албан ёсоор бүртгэгдээд 1 бүтэн жилийн ойтойгоо золгожээ. Монголын дээд боловсролын шинэчлэлийн талаар 2014 оны 9 дүгээр сараас 2015 оны 9 дүгээр сар хүртэлх 1 жилийн хугацаанд нийгмийн сайтуудад монгол хэл дээрх тайлбартайгаар блог нийтлэлийн хэлбэрээр судлаач Бид нарын байршуулсан 35 нийтлэл, санал бодол, хэлэлцүүлгийн жагсаалтыг тоймлон доор харуулав. Эдгээрийн заримаас Монгол Улсын Их Хурал вэб хуудсандаа байруулсан байна билээ. Дэлгэрэнгүй мэдээллийг tyondon.blogspot.com; tunteg yondon.blogmn.net; tunteg yondon-Google plus; tunteg yondon on twitter; tunteg yondon|facebook болон Shildeg.net–ээс хайлт хийж танилцахыг хүсьч байна.

[1]Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан

[2] All rights reserved for Tyondon’s family researching team

[3] Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан

Хаана суралцах вэ? Нийтлэл 34, Where should study? Post 34

Даяарчлал, зах зээлийн эдийн засгийн нөхцөлд санхүүгийн боломж, мэдлэг чадвартаа нийцүүлж гадаадын болон дотоодын шилдэг гэгдэх их, дээд сургууль (ИДС)-д суралцах боломж хүн бүхний хувьд нээлттэй болжээ. Энэ сэдэвтэй  холбогдуулж ганц нэг саналаа илэрхийлэв. 1. Үнэний шилдэг, бодит шалгуур бол цаг хугацаа, түүний мөнгөөр хэмжигдэх өнөөгийн ба ирээдүйн үнэ цэнэ юм. Шинэчлэл, өөрчлөлтийн санаа, эхлэл, явц, үр дүнг зөвхөн гадаад орчинтой холбож үзэх, бусдад байгаасаас олж харах, тэднээс хуулбарлах, тэднийг аялдан дагах нь өөртөө итгэх сэтгэлийн хүчийг сулруулах, дотоод нөөцөө дайчилан ашиглахад эргэлзээ төрүүлдэг. Гоё, чамин харагдсан, шилдэг гэж өөрийгөө нэрлэсэн бүхэн төгс төгөлдрийг илэрхийлдэггүй. Хааяа нөхцөл байдлыг зөв мэдэрч, алдаагаа бага дээр нь засч, зарим нэг буулт хийх нь ухралт биш харин ч ахиц дэвшлийн зүй тогтолт алхам, нэр хүндийн хэрэг байдаг гэдэг. БСШУЯ-аас өнгөрсөн жилээс дэлхийн шилдэг 100 их сургууль (ИС)-д жилийн 50-60 орчим мянган долларын сургалтын төлбөртэйгөөр оюутан шалгаруулан илгээх болсон нь түр зуурын эерэг санаачлага хэдий ч төсвийн санхүүжилтэнд ихээхэн дарамт болдог байж магадгүй. Энэ төсөлтэй холбоотойгоор гадагш урсах сургалтын санхүүжилтэнд жил бүр татвар төлөгчид 100*(50,0+60,0):2= 5,5 сая доллар буюу 10,89 тэрбум төгрөг (2015 оны 7 дугаар сарын эхний хагасын дундаж ханшаар $1=₮1980) төлж байгаа гэсэн үг. Тоймлон бодоход 4 жилийн туршид гадагш шилжүүлэх 43,56 тэрбум төгрөгөөр дотооддоо нэлээд хэдэн орчин үеийн ИС-ийн материаллаг баазыг бүтээх боломжтой байж магадгүй. Шинээр барих шаардлагатай ерөнхий боловсролын 850 сургуулийн санхүүжилтийг хэмнэхэд ч энэ нь хувь нэмэртэй байж болзошгүй. Дээрх оюутнуудыг дотооддоо бэлтгэх боломжийг зөв хувилбараар хэрэгжүүлвэл жилд ердөө 88,4 мянган доллар буюу  100*(1,500,000+2,000,000):2=175,0 сая төгрөг л шаардлагатай бөгөөд энэ нь гадаадад сурах 1 оюутны бүтэн жилийн сургалтын төлбөр дээр өөр нэг оюутны хагас жилийн сургалтын төлбөрийг нэмсэнтэй тэнцэж байгааг харгалзан үзүүштэй. Америк, Австрали, Канад, Герман, Солонгос зэрэг өндөр хөгжилтэй улс буурай хөгжилтэй орны хямд ажиллах хүчийг ашиглах, оюуны өндөр чадамжтай мэргэжилтэн, судлаач болон төлбөрийн чадвартай оюутанд хандсан цагаачлалын тааламжтай бодлого явуулснаар л эдийн засгаа хүчирхэгжүүлж, шинжлэх ухааны ололт, техник, технологи, туршлага (know-how)–ын гадаадаас орж ирэх урсгалыг нэмэгдүүлж чадсан бололтой. Өнөөгийн байдлаар Нобелийн шагналтан 870 орчим эрдэмтэн байгаагийн 20% буюу бараг 200 нь Еврей (Jews) үндэстэн байгаа бөгөөд тэд нар Америкийн холбооны нөөцийн сан, банк, санхүүгийн бодлого, суурь шинжлэх ухааны гол түлхүүр бодлогыг үндсэндээ чиглүүлдэг, Энэтхэгчүүд Америкийн жижиг, дунд бизнесийн менежментийг чадварлаг эрхэлдэг гэдэг. Нобелийн шагналтнуудын дотор цагаач иргэд өндөр хувийн жин дардаг гэдэг бөгөөд Тэд нарын мэдлэг, чадварыг ухаалгаар ашиглахыг “мэдлэгийн гадагшлах урсгал-утечка ума- mind leakage” хэмээн нэрлэсээр иржээ. Гэхдээ аливаа зүйл эерэг ба сөрөг гэсэн хосмог шинжтэй байдаг тул дээр дурьдсан “мэдлэгийн гадагшлах урсгал” нь түүнийг ашиглагч зарим орны үндсэн хүн амынх нь улс төр, бизнес, санхүү, боловсрол, шинжлэх ухааны элит (сор, шилдэгүүд) хүрээллийн нөлөөлөл, хувийн жинг аажимдаа бууруулахад хүргэдэг сөрөг үр дагвартай байдаг бололтой. Элит гэдэг үгийг хязгаарлагдмал хүрээнд, зөвхөн хүчний байгууллагад л элитийн салаа, батальон гэх зэргээр хэрэглэдэггүй гэдгийг бодууштай. Судалгаанд суурилсан сургалтыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, хэрэглээтэй шууд холбохтой уялдаж гадаадын шилдэг ИС-ийн үйл ажиллагааны зардлын өсөлтийн хурд нь тэдгээрийн дотоодоос элсэгчдийн сургалтын төлбөрийн өсөлтөөс түрүүлэх болсон нь сургалтыг даяарчилах замаар бусад орны оюутан, судлаачдын оруулах сургалтын төлбөрийн сангаа өсгөх, Тэд нараар дамжуулж үзэл суртлын бодлогоо түгээх, хэрэгжүүлэх, санхүүжилтын хялбар, баталгаат эх үүсвэрээ нэмэгдүүлэх хандлагатай болсон нь ажиглагдах болжээ. Монголын 25,000 орчим иргэн хууль ёсоор Солонгост цагаачлан хөдөлмөрлөдөг гэсэн статистик байдаг гэсэн. Тэд нарын сарын хөдөлмөрийн дундаж үнэлэмж 1,5 сая төгрөг орчим байдаг нь Монголд ажилласнаас хавьгүй дээгүүр юм. Лос- Анжелес хотод 1 цагийн цалингийн доод үнэлгээ $7.5  байгааг 2016 оноос $10, харин 2020 оноос $15 болгож нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байгаа тухай мэдээлэл дайралддаг. Гэтэл Монголд сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ ₮192,000 байгаа нь ажлын 5 өдрөөр тооцоолоход нэг цагт ногдох хөдөлмөрийн хөлс барагцаагаар ₮192,000:5:8=₮4,800 буюу $2.42 болж  дээрхээс даруй 3-4 дахин доогуур байна. Гадаадад сурч өндөр мэрэгжил эзэмшсэн болон чөлөөт зах зээлд хөдөлмөрөө шудрагаар үнэлүүлж байсан хүмүүст Монголдоо ажилтай, орлоготой амьдрах нөхцлийг амлалтаар бус, бодитойгоор бүрдүүлэх шаардлагатай байх. Монголд хөдөлмөрийн мөлжлөг өндөр, хүнд суртал шудрага бус байдал, авилга түгээмэл учраас гадаад оронд байсан хүмүүс энэ ёс бус байдалд дургүйцэж удалгүй л гадаад руугаа буцдаг бололтой. Монголын ойрын ба дунд хугацааны нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд нэн чухал мэргэжлийн чиглэлд баримжаалж дэлхийн шилдэг ИС-ийн төрөлжсөн салбар сургуулиудаас Монголд нээхэд анхаарлаа түлхүү хандуулвал уул уурхайн түүхий эдийг олборлож гадагш зөөлгөх,  түүнд хагас дутуу боловсруулалт хийлгэхээс илүү алсын хараатай шийдэл байж болзошгүй. Монголд ИДС нь багшлах бүрэлдэхүүний нийгмийн даатгалын шимтгэлээс  бусад бүх төрлийн татвар, шимтгэлээс чөлөөгддөг тул бизнесийн маш тааламжтай нөхцөлтэй гэж үзэж болох бөгөөд хувийн хэвшлийн ИДС-ийн оюутны дундаж тоо 400-500 байхад л бизнесийн тогтвортой нөхцлийг зөвхөн сургалтын төлбөрөөрөө хангах боломжтой хэмээн зарим судлаач ярьдаг. Монголд оюутны жилийн сургалтын дундаж төлбөр өнөөгийн ханшаар тооцоолоход ердөө (1,500,000+2,000,000):2:1,980=883.8 орчим доллар болж байгаа нь гадаадын шилдэг ИС-ийнхаас даруй 62.2 дахин хямд тусч байна. Мэдээжээр шилдэг, нэр хүндтэй сургуулийн оюутны жилийн сургалтын төлбөр Монголд өнөөгийн жишгээс хавьгүй дээгүүр тогтоогдох магадлалтай ч энэ нь төлбөрийн чадвартай эрэлт, нийлүүлэлтийн харилцан хамаарлаар зохицуулагдах бөгөөд хямд ажиллах хүчтэй, амьжиргааны өртөг доогууртай манай орноос гадаадын шилдэг ИС нь олон талын хэмнэлт, давуу тал олж, боловсролын бизнесийн үйлчилгээний тогтвортой, өсөн нэмэгдэх орлого хүртэх нь мэдээж. Нөгөө талаас Монголд нээж болох гадаадын шилдэг ИС нь үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд олон төрлийн зардал гаргах магадлалтай тул түүнтай холбоотойгоор Монголын аж ахуйн нэгжүүдэд бүтээн байгуулалт, үйлчилгээний орлого орж ирнэ, ажлын байр нэмэгдэнэ, Монгол руу чиглэсэн мэдлэгийн орох урсгал бий болно, Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, жуулчдын тоог нэмэгдүүлэхтэй адил утгатайгаар эерэг сурталчилгаа ч хэрэгжинэ гэж бодох юм. Монгол залуучууд бакалаврийн боловсролыг эзэмшихээр гадаадад 4-5 жил суралцаад төгсөхөд ямар хэмжээний төсвийн санхүүжилт шаардлагатай, энэхүү гадагшлах хөрөнгө оруулалтын шинжлэх ухааны хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц өгөөж хэзээ, ямар шалгуур, хэмжүүрээр гарч ирэх, мөн эргэж төлөгдөх вэ? энэ төсөл нь дээд боловсролын өнөөгийн шинэчлэлд ач холбогдлоороо яг цаг үеэ олсон тэргүүлэгч асуудал мөн үү? монголынхоо шинжлэх ухааны нөөц, ИДС, бие даасан судлаачдын чадамжийг дээшлүүлэх, ашиглах замаар дээрх хөрөнгө оруулалтын гадагшлах урсгалын заримыг хэмнэж санхүүгийн алдагдсан боломжийг эх орондоо давуу байдалд хувиргах талаар бодолцсон уу? гэдэг нь эргэлзээтэй байсаар байх юм. Дунд сургуульд физикийн хичээл дээр судалж байсан төвд тэмүүлэх хүч, төвөөс зугтаах хүч, таталцлын хүч, дотоод энерги, харилцан хамаарал гэсэнтэй адилавтар ойлголт нийгэм-эдийн засгийн юмс үзэгдлийг төсөөлөхөд гарч л байдаг. Цаашид Монгол руу чиглэх шинэ мэдлэг, шинэ санаа, шинжлэх ухааны нээлтийн урсгалыг боловсролын хөрөнгө оруулалт, мэргэшсэн ажилтны цагаачлалын оновчтой бодлогоор удирдах  шаардлага ч гарч ирж магадгүй. Монголыг мэдлэгийг хуулбарлагч, импортлогч орноос мэдлэгийг бүтээгч, түгээгч, хэрэгжүүлэгч, экспортогч орон болгон хувиргах зарим боломжийг ашиглахад БСШУЯ–ны хувьд санаачлага гаргах цаг нь аль эрт болсон байх. Татвар төлөгчдийн мөнгийг зарцуулах нь санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүтээх, хуваарилуулж олохоосоо илүү ярвигтай менежментийг шаарддаг гэдэг. Ер нь үрэлгэн зан эдийн засгийн өсөлтийг доош нь, тэг түвшин рүү чангааж улмаар нийгэмд ач тустай бүхнийг чөдөрлөх, бүсээ чангалж татвар нэмэх, тэтгэврийн насыг сунгахад л хүргэдэг бололтой. Аливаа тансаглал удаан үргэлжилдэггүй бөгөөд хөдөлмөрлөж бүтээгээгүй баялагыг хэрэглэхээр урьдчилан хуваарилах нь зөвхөн өрийн ачаалал, санхүүгийн дампуурлыг угтан дууддаг нь ажиглагддаг. 2. Эрүүл мэндээ хамгаалуулах, төрөл бүрийн шатны боловсрол эзэмшихтэй холбоотой байгалийн шалгарлаар заяагдсан анхдагч хэрэгцээгээ манай орны иргэд гол төлөв санхүүгийн төлбөрийн чадвартаа нийцүүлж төрийн өмчийн эмнэлэг, сургуулиар дамжуулж хэрэгжүүлдэг. Эртний Грек, Ром (Рим)-ын гүн ухаантан, уран илтгэгч, зохиолч, хуульч Цицерон олон нийтийн эрх ашгийг хүндэтгэхийг чухалчилж “ Ард түмний хүсэл зориг  дээд хууль” гэж хэлсэн байдаг. Сүүлийн үед төрийн өмчийн хувьчилагдаагүй үлдсэн дээрх цөөхөн объектын удирдлагын бие даасан байдлыг нь олгох, чадваржуулах, өөрийгөө санхүүжүүлэх боломжийг хангах гэсэн чамин нар, хаягаар хувьчилах тухай яригдах болсон нь 5 хүний 1 ядуу амьдардаг; нийгмийн баялагын тэгш бус хуваарилалт илэрхий өндөр; ил тод байдал, шударга ёс, тэгш оролцоо хэрэгждэггүй; далд эдийн засгийн нөлөөлөл барагцаалбал 30 гаруй %-тай; 3-хан жилийн өмнө 17%-ийн өсөлттэй байсан эдийн засгийг хямруулсан өнөөгийн нөхцөлд эртэдсэн санаачлага байж магадгүй. Гэхдээ саяхан Үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн банкнаас Монголд ядуурал сүүлийн жилд буурч 2014 байдлаар 21.5%-тай болсон гэсэн судалгаа гаргасан гэдэг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зарим судлаач, иргэд энэхүү судалгааны үндэслэл; судалгаанд сонгож хэрэглэсэн арга, түүврийн ажиглалтын тоо нь ерөнхий зүй тогтлыг төлөөлж чадсан эсэх; түүврийн дундаж алдаа, алдааны магадлалт үнэлгээ, алдааны хязгаарт эргэлзсэн сэтгэгдлээ илэрхийлж байсан. Европын холбооны хэд хэдэн оронд 2009 оноос эхэлж өнөө хэр нь үргэлжилсээр байгаа эдийн засгийн хямралтай төсөөтэй байдал Монголд тод илэрэх болсон. Дээрх оронд мөн л нийгмийн нийтлэг үйлчилгээний зарим салбарын яаруу, үнэгүйдүүлсэн хувьчлал  хэрэгжүүлсэн, нийгмийн хамгааллын хүрсэн түвшнээсээ ухарсан, татварыг нэмэгдүүлсэн нь хямралыг давах, аврах хэрэгсэл болохгүй л байгаа бололтой. Евро валютаас татгалзсан хүчирхэг эдийн засагтай Англид төрийн тогтолцооны эрүүл мэндийн даатгалын эдийн үр ашиг, хамрах хүрээ нь Америкаас бараг 2 дахин дээгүүр гэдэг. Дэлхийн эдийн засгийн 2-дагч хүчирхэг их гүрэн Хятад болон Азийн бар хэмээх улсуудад төрийн зохицуулалтыг чадмаг ашиглаж, төрийн өмчийн компаниуд нь улс орныхоо эдийн засгийн гол зүтгүүр (locomotive-локoмотив), түүчээ болсоор байна. Төрийн өмчийн ИДС-ийн хувьд бүс нутгийн болон дэлхийн зэрэглэлээ ахиулахад түүнээс төрийн өмчид тулгуурлаж үйл ажиллагаа явуулдаг шинж байдал, материаллаг бааз, хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, санхүүжилтийн эх үүсвэр зэрэг нь бараг саад болоогүй, харин удирдлагын багийн бүрэлдэхүүн, түүний ёс зүй, хувьчлалын ашиг сонирхлын зөрчил л нөлөөдөг байж болзошгүй гэж зарим сайтад жиргэсэн нь харагддаг. Монголын 100 орчим ИДС-ийн барагцаалбал 70-80-аад хувь нь хувийн өмчийн болон менежментийн хувьчилалтай дотоодын ба гадаадын ИДС байдаг гэх боловч төрийн өмчийн ИДС-ийн бүс нутгийн болон дэлхийн зэрэглэл, нэр хүнд нь хувийнхаас дээгүүр байсаар байна. Инфляци (юмны үнэ өсч мөнгөний ханш буурах)-ийн нөлөөлөлгүй байсан олон 10 жилийн тэртээд анхны өртгөөрөө балансад маш хямд тусгагдсан объектуудыг зах зээлийн үнээс нь хямдаар хувьчилж авцгаах; менежментийн багийг гэр бүл, садан төрөл, бизнесийн хамтрагчдаараа бүрдүүлэх; хувьчлалын дараах нэмэлт хөрөнгө оруулалтыг хэт өндөр үнэлж өмчийн хувь оролцоогоо нэмэгдүүлж шийдвэр гаргахад давуу эрх эдлэх; лоббигоор дамжуулан анхны гэрээ хэлэлцлүүдийг менежментийн багт ашигтайгаар өөрчлөх; орон тоо, цалин, нийгмийн хамгааллын хатуу бодлого хэрэгжүүлэх хандлага гарч болзошгүй байдаг гэж нийгмийн сайтаар жиргэсэн нь ажиглагддаг. Дотоодын ИДС-ийг хувьчлан авахыг сонирхогчид гадаадын шилдэг ИС-ийн салбарыг Монголдоо нээхэд зүтгэл гаргавал харин ч буянтай үйлс болохсон гэж бодогддог. 3. Хэрэглээний математикт суурилсан эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, банк, татвар, статистик, менежмент, маркетинг, хүний нөөц зэргийн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлтийг анхдагч нь болж бусдаас түрүүлж бүтээх, түгээх, хэрэгжүүлэх эсвэл өмнө нь энэ чиглэлээр бүтээснийг л баяжуулан хөгжүүлэх гэсэн 2 үндсэн арга зам байдаг бололтой. Эдгээрээс сүүлчийнх нь орчуулан хуулбарладаг, дагаж дууриадаг арга барилыг агуулдагынхаа хувьд манай БСШУЯ-ын баримталдаг бодлого болон зарим эрдэмтэн, судлаачын сэтгэлгээ, мэдлэг, чадвар, туршлагад илүү хялбар, ойр дөт байж магадгүй. 2013 оны эцсээс эхлүүлсэн хөтөлбөрийн шинэчлэлт гэгч үр дүнгээ өгөөгүй, сураг тасарсан боловч Ази, номхон далайн бүсийн шилдэг 100 их сургуулийн бүрэлдэхүүнд Монголын 4-5 ИДС ойрын ирээдүйд багтах болно гэсэн уриа, лоозун, анхаарал төөрөлдүүлсэн урлагын шоу (үзүүлбэр), тодорхойгүй мөрөөдлийг сурталчилах болсон нь өөдрөг, эерэг үйл явдал мэт боловч яг хэдэн онд, чухам ямар шалгуур, үзүүлэлтээр судалгааны хэрэгжилтийн болон бизнесийн ололтын аль түвшинд хүрсэн байх вэ? түүний явцыг хэрхэн хэмжиж, шалгаж, тайлагнаж байх вэ? гэсэн дэлгэрэнгүй хөтөлбөр, төлөвлөгөөгөө нийгмийн сайтад ИДС нэг бүрээр, уншигдахаар, нүдэнд харагдахаар, сургалтанд хэрэгжиж эхэлсэн  баримттайгаар, эх сурвалжийн эшлэл, зүүлттэйгээр ил тод, нээлттэй тавьчихвал шударга болох биз гэж бодох юм. Хөндлөнгийн шинжилгээний олон байгууллага, сүлжээнээс тогтоосон зэрэглэл нь ИС-иудыг өөр хоорондоо сургалт, судалгааны гол гогцоо үзүүлэлтүүдээ жишиж үзэх, зэрэглэлийн жагсаалтанд байршсан зиндаагаа зөв мэдэрч, цаашид хэрэгжүүлэх тэргүүн ээлжийн асуудлаа оновчтой эрэмблэх бололцоог нээж өгдөг ажээ. БСШУЯ-ны мэдлийн  санхүүжилтын эх үүсвэрүүд, төрөл бүрийн төсөл, дэмжлэг, туслалцаа жилээс жилд нэмэгдсээр байхад Thomson Routers-оос дэлхийн 22,000 ИДС-ийн хувьд жилд 2 удаа бэлтгэдэг дэлхийн ИС-иудын зэрэглэлийг тогтоодогтой төсөөтэй шалгуурт суурилан 100-аадхан ИДС-ийнхаа зэрэглэлийг жилд ганц удаа ч гэсэн шалгуур оноогоор байр эзлүүлээд мэдээлчихгүй байгаад их л гайхах юм. Thomson Routers-ын бодит, шинэлэг мэдээллийг @eduniversal_HE болон @THEworldunirank бүртгэлийн жиргээнээс хайж танилцах боломжтой. ИДС-иуд холбоо мэдээллийн сүлээгээр шууд холбогдож байгаа өнөөгийн нөхцөлд ИДС-ийн үйл ажиллагааны талаарх олон талт мэдээллийн санг статистик-математикийн орчин үеийн аргаар боловсруулах, удирдлагын шийдвэр гаргахад оновчтой ашиглах өргөн боломжийг алдсаар байна. Энэ нь шинэлэг, бие даасан, бүтээлч санаачлага, алсын хараатай сэтгэлгээ дутагдсантай холбоотой болов уу? Дэлхийн шилдэг ИС-ийн зэрэглэлийг тогтоох гол, түлхүүр үзүүлэлтийн нэг нь багшлах бүрэлдэхүүнээс дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд бүртгүүлж, хүлээн зөвшөөрүүлсэн шинэ мэдлэг, шинэ санаа, нээлтийн жагсаалт, хэвлэлийн хуудсаар хэмжигдэх бичвэр ба зургаарх файл байдаг гэдэг. Санхүүжилт, лаборатори, эрдмийн зэргийг эрхэмлэх, гадаадад очиж сурах, лекц орчуулан тараах, семинар, урлагын шоу зохион байгуулахаас чухал нь ИДС-ийн мэдрэмжтэй менежмент, багшлах бүрэлдэхүүний бүтээх мэдлэг, өрсөлдөх ур чадварт эрс өөрчлөлт, дэвшил гаргахад оршдог бололтой. Хараахан бүтээгээгүй, эзэмшээгүй мэдлэг, чадварын төлөө, мөн явц, үр дүн муутай олон улсын төсөл, сургалт, семинар, зөвлөлгөөн, зөвлөх үйлчилгээнд урьчилгаа төлбөр төлдөг, санхүүжилт олгодог арга барилдаа хааяа нэг дүгнэлт хийж байвал зүгээрсэн. Францын нэрт астрономч, математикч, физикч Пьер Симон Лаплас 18-хан настайдаа алдарт эрдэмтэн Д’Аламберт шавь орохоор очиход төдий л тоогоогүй учраас П. Лаплас тэнгэрийн механикийн талаар математикийн зохиол бичээд эргэн очиход нь алдарт эрдэмтэн “Энэ хүүд үүнээс илүү тодорхойлолт хэрэггүй” хэмээн түүний авъяасыг нь өндөр үнэлж дэргэдээ авч ажиллуулсан гэдэг. Техник, технологийн гайхалтай “Герман чанар”-ыг Япончууд авч хэрэглэсэн, Америкчууд шинжлэх ухаан-технологийн шилдэг ололтоороо Азийн бар хэмээх улсуудад тусалсан гэцгээдэг. Оюутны үндэсний тэтгэлэгийг сурлагын чанартай холбох зорилгоор 2015 оны эхнээс 3-аас дээш голч дүнтэй сурсан оюутнуудад үндэсний тэтгэлэгийг олгох болсон бөгөөд энэ оны эхний 5 сард уг болзлыг хангасан 44,000 орчим оюутанд хамгийн багаар бодоход 44,000*5*70,000=15,4 тэрбум төгрөг  олгожээ. Гэхдээ сургалт, судалгааны нэлээд хатуу шаардлагатай ИДС-иас харьцангуй цөөн оюутан үндэсний тэтгэлэгийн болзлыг хангадаг байж болзошгүй гэсэн эргэлзээ, болгоомжлол нийгмийн сүлжээнд харагдах болсон. Энэ нь Монголын ИДС-иудын зэрэглэлийг төдийгүй тэдгээрт ажилладаг эрдэмтэн, багш нарын чансааг дэлхийн, бүс нутгийн болон дотоодын түвшиндээ оноогоор байр эзлүүлэн тогтоох эрэлт, хэрэгцээ гарч байдгийг харуулж эхэлжээ гэж бодогдох юм. Оюутны сурлага, төлөвшлийн чансааг үнэлэхэд 1993 оноос кредит тогтолцоог нэвтрүүлсэн. Олон улсын судалгааны байгууллагаас сүүлийн 25 жилд Монгол улсын нийгэм-эдийн засгийн хөгжилд олсон амжилтыг дэлхийн 200-аад улс орныхтой жишиж оноогоор байр эзлүүлэн эрэмбэлж гаргаж нийтэлсээр байдаг. Олимп, дэлхий, тивийн аврага шалгаруулах спортын бүх төрлийн тэмцээнд шалгарч оролцоход шилдэг тамирчид оноо цуглуулж чансаагаа тогтоолгож байгаа нь ажиглагддаг. Олимп, дэлхий, тивийн спортын аврагыг шалгаруулдагтай нэгэн адил шинжлэх ухааны шинэ мэдлэг, шинэ санаа, нээлтээрээ өрсөлдөж манлайлдаг, хүн төрлөхтний оюуны мэлмийд мөнхрөн үлдэх, цагийн эргэлтэнд дурсагдсаар байх мэдлэгийг бүтээгч элит багуудын аврагатай болчих юмсан. Оросын агуу их яруу найрагч А.С. Пушкиний “Хүний гараар бүтээгүй. Хөшөө дурсгалаа босгов, би” гэж хэлсэнтэй нэгэн адилаар нарт хороогийн олон хэлтэн, хэдэн зуун сая суралцагчдын ширээний ном, сургалтын үндсэн сурах бичгүүдэд Монгол хүн бүр өөрсдийн бүтээж хэрэгжүүлсэн бүр ер бусын, гайхалтай, дахин давтагдашгүй бүтээлээрээ овоглуулан зураг, намтар, хаяг, нэрээ байршуулах боломж адил тэгш заяагдсан билээ. Шинжлэх ухааны шинээр сэтгэгчдийн элит хүрээллийг өсөх, бойжуулах, бүрдүүлэх, тараан байршуулах нь нийгмийн хөгжлийн хөдөлгөгч хүч, зүтгүүр төдийгүй олон түмэн (mass)–ийг чиглүүлэгч, манлайлан үлгэрлэгч болж өгдөг гэдэг. Иймд дэлхийн нэр хүндтэй ИС-ийн Web сайт, гадаадын мэргэжлийн сэтгүүл, алдартай нэвтэрхий толиудад тухайн багшийн байршуулсан нийтлэл, SEO Score Analysis болон Ideas: Rankings-ийн мэдээллийн баазад суурилан профессор, багш нарын чансааг тооцоолж түүнийгээ жил тутам нээлттэй мэдээлдэг болчихвол багшаас оюутанд өгдөг үнэлгээний бодит байдалд эргэлзэх эргэлзээ арилж, оюутнуудын хувьд хичээл заах багш, суралцах ИДС-иа товлох сонголт хялбар болж, багш ба оюутны харилцаа, мэдлэг, чадвар, нэр хүндэд гадаад орчин, хөндлөнгөөс итгэх үнэмшил батжих магадлалтай гэж төсөөлөх юм. Гадаадын шилдэг ИС-иудын хараахан бүтээгээгүй, сэдээгүй, төсөөлөөгүй дэвшилтэт зүйлийг Монгол хүн бүтээчихсэн байвал түүнийг ойлгодог, дэмждэг чадвар Монголын боловсролын болон шинжлэх ухааны бодлого боловсруулагчдын хувьд зарим талаар үгүйлэгдэж байгаа нь ажиглагддаг. Энэ удаа Google.com нийгмийн сүлжээнд бие даасан судлаач Бид нар өөрсдийн бичиж байршуулсан зарим блог нийтлэлийнхээ хайлтын үр дүнгээс Web болон Images (Windows Photo Views)  хэлбэрээр хэсэгчлэн танилцуулж байна. Хэрэв Та Google.com-оор аялавал “Greatest genius science discoveries in updated finance & accounting & tax etc” буюу “Орчин цагийн санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, татварын агуу их, суут шинжлэх ухааны нээлтүүд” хэмээх хайлтаар илэрэх судлаач Бид нарын блог нийтлэлийн Web болон Images үр дүнг доор харуулсантай танилцах боломжтой юм. Web болон Images –ийг Tunteg Yondon-Google plus-аас харна уу!

1 дүгээр дамжааны оюутан, Нийтлэл 33, First year student, Post 33

Шинэчлэлийн болон шийдвэрийн засгийн газраас сүүлийн 3 жилд туршсан “Зөв хүүхэд”, “Авъяас”, “Цөм” хөтөлбөр болон 2006-2008 оноос эхлэлтэй, ерөнхий боловсролын тогтолцоог олон улсын жишигт нийцүүлж 11-12 жилийн сургалтанд шилжүүлэх хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн завсрын үр дүн  энэ жилийн элсэлтийн ерөнхий шалгалт (ЭЕШ)-ын амжилтаар илэрэх байх. 2015 онд 12 дугаар ангийг төгсөгчдийн тоо өмнөх онуудын дундажтай  зэрэгцүүлэхэд 21,5 мянга болж бараг 2 дахин буурсан бололтой. Энэ нь хувийн их, дээд сургууль (ИДС)-ийн 1 дүгээр дамжаанд элсэгчдийн тоо, анги дүүргэлтэнд сөргөөр нөлөөлөх нь дамжиггүй. ИДС-иуд хичээлийн хөтөлбөр, үндсэн сурах бичиг, лекц, семинарын агуулга, багшийн блог нийтлэл, эрдэм шинжилгээний ажлаа ерөнхий боловсролын сургууль (ЕБС)-ийн 12 жилийн сургалтын хөтөлбөрийн уламжлалт холбоог хангахаар бүрэн шинэчилж 2015-2016 оны хичээлийн жилийг эхлүүлэх ёстой болов уу гэж төсөөлөх юм. Дэлхийн шилдэг ИДС-ийн хөтөлбөрийн агуулгад нийцсэн, шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, судалгаа, нээлтэнд суурилсэн жишиг лекц, семинар, кейс сургалтыг эзэмшинэ гэсэн оргилуун мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн, жилийн бүтэн төлбөрөө урьдчилж төлсөн шинэ оюутны хувьд Монголын ИДС-ийн багш нарын уншихаар хүлээгдэж байгаа лекци, сургалтын арга барил нь ЕБС-ийн ахлах ангиудад нэгэнт судалсан хичээлийн агуулга, чанараас тэр бүр ялгагдахгүй байгааг удахгүй таньж, үргэлжүүлэн суралцах идэвх зүтгэл, шинийг эрэлхийлэх сонирхол нь алхам алхмаар буурч дундаж сурлагатнуудын эгнээг өргөжүүлж магадгүй гэж бас бодогдох юм. Өнгөрсөн 3 жилд ЕБС төгсөгчдийн  ЭЕШ-ын босго оноог улсын дундажаас 20%-иар буюу 500-400=100 оноогоор доогуур тогтоосоор ирсэн нь босго онооны үнэмлэхүй дээд утгын (400:800)*100=50%-ийг л хангаж байна. Энэ нь дээд боловсролд 1993 оноос хэрэгжүүлсэн кредит үнэлгээгээр “Хангалтгүй” буюу “Хасах F” дүнг харуулдаг. Цэцэрлэг, ЕБС-ийн барилгын хүрэлцээ хангалтгүй, суралцагчдыг олон ээлжээр хичээллүүлж чирэгдүүлдэг, академик сургалтын ач холбогдлыг гадуурхаж орхигдуулсан, уламжлалт сургалтын үнэ цэнэтэй бүхнийг өөчилж, түүнийг гадаадын үеэ өнгөрөөсөн “шоу-үзүүлбэр”-ийн үзэл суртлаар орлуулах болсон нь ажиглагдлаа. Мөн Монголын нэр хүндтэй, томоохон ИДС-иуд өөрийн сургууль тус бүрийн ЭЕШ-ын босго оноог зориуд доогуур тогтоож, олон мянгаар тоологдох элсэхээр хүсэгчдийг 5,000-10,000 ₮-ийн нэг удаагийн хураамжтайгаар бүртгэдэг боловч, энэ мөнгөн дүнгээсээ дундын суутгалын 10%-ийн татвар төлдөггүй бололтой. 1 дүгээр дамжааны оюутанд хэрэг болж магадгүй гэсэн зарим саналаа бичив. 1. Хүн амьдралдаа мэрэгжлээ сонгох; насан туршийн ханиа сонгох; амьдрах газар, ажлын байраа сонгох зэрэг чухал сонголттой тулгардаг. Монгол хүний дундаж наслалт төдийлөн урт биш бөгөөд барагцаалбал 65-67 буюу (65+67):2=66 жил. Өндөр насны тэтгэвэртээ гараад эрэгтэй хүн 6 жил, эмэгтэй хүн 11 жилийн дараа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж, оюутан ахуй үеэсээ эхэлж амьдралынхаа 2/3-т буюу 40-өөд жилийн туршид тооцоолсон цалин, түүнтэй адилтгах орлогоос сар бүр 10%-иар нийгмийн даатгалд төлсөн шимтгэлийнхээ үр шимийг хүртэх боломжоо бүрэн алддаг. Иймд хүн өөрийн амьдралын мөчлөгийг бакалаврын боловсрол эзэмших хүртлэх 0-22 нас; ажил хөдөлмөр эрхлэх, хамтын амьдрал зохиож амьдрах 23-аас (55+60):2=57.5 нас; тэтгэвэрт гарч, үлдсэн амьдралаа өнгөрөөх 57.5-66 нас хэмээн баримжаалан хэсэгчилж болох юм. Бакалаврын боловсролын мэрэгжлийн зөв сонголт нь хүнд цаашид  хэрхэн бие дааж амьдрахын үүдийг нээж, ажил алба, бизнесийн гарааг замчилж магадгүй. 2. Мэрэгжлийн сонголтонд олон хүчин зүйл шууд болон урвуу хамааралтайгаар нөлөөлдөг. Тэдгээрийн зарим нь тухайн хувь хүний хүсэл зоригоос хамаарч, хянагдаж, өөрчлөгдөж, санхүүжигдэж, биелэлээ олж байхад үлдэх хэсэг нь тодорхойгүй, эргэлзээтэй, эрсдэлтэй, үл биелэгдэх хийсвэр үзэгдэл төдийгөөр үйлчилдэг. Мөрөөдөл болсон ИДС-даа элсэж авъяас сонирхолынхоо дагуу мэрэгжлээ сонгоод суралцаж байна гэж хэлэх шинэ оюутан цөөн дайралддаг тал бий. Шинэ оюутны нэлээд нь эцэг, эхийн зөвлөлгөөг дагаж мэрэгжил, бизнесийг нь өвлөн үргэлжлүүлэхийг чухалчилдаг нь Тэд нарын санхүүгийн хараат байдалтай нь холбоотой. Гадаадын олон ИДС элсэлтийн шалгалтгүйгээр төлбөрийн чадвартай оюутныг л элсүүлэн авах сурталчилгааг нийгмийн цахим сүлжээгээр хийсээр байдаг. Монголын ИДС-ийн сургалтын алба ч 1 дүгээр дамжаанд элсэгчдээс жилийн сургалтын бүтэн төлбөрийг урьдчилан төлүүлдэг бөгөөд энэ асуудлыг оюутны эцэг эх цаг тухайд нь шийдвэрлэж байдаг. Монголын Засгийн газраас хөдөлмөрийн зах зээлд илүү эрэлттэй байгаа 20 мэрэгжлийн жагсаалтыг жил бүр танилцуулдаг. Мөн цагаачлалын оновчтой бодлого явуулдаг Австрали, Америк, Канад зэрэг өндөр хөгжилтэй орон хөдөлмөрийн зах зээлдээ хомсдолтой, чухал мэрэгжлийн жагсаалтыг интернетэд байршуулсан нь ажиглагддаг. Энэхүү чиг баримжаа нь өөрийнхөө зөн совин, итгэл үнэмшил, бусдаас ялгагдах ер бусын авъяас чадвар, төлбөрийн чадвар, гэр бүлийн гишүүд, анд нөхдийн тусламж дэмжлэг, дотны зөвлөгөө, Монголын болон дэлхий дахины эдийн засаг, шинжлэх ухаан-техникийн тэргүүлэх салбарын хөгжил, өөрчлөлтийн хурд, хандлагыг мэрэгжлийн сонголтондоо хэрхэн алсын хараатайгаар харгалзан үзэх, тэдгээрийг ач холбогдол, боломж, эрсдэлийн түвшингээр эрэмбэлэхэд тус нэмэр болдог гэдэг. Хэрэглээний математикч, физикч, химич,  биотехнологич, төрөл бүрийн инженер, зохион бүтээгч, эмч, сувилагч, судлаач, шинжээчийн эрэлт, нийгмийн нэр хүнд, цалин хангамж өндөр байдаг бололтой. Хүн бол байгаль хэмээх инженерийн олон арван сая жилийн хувьсал, өөрчлөлтийн бодит бүтээл юм. Иймд байгаль-инженерийг өөрийг нь судалж, төсөөлшгүй нууцыг нь тайлахтай холбоотой байгалийн шинжлэх ухааны салбарын судлаач, шинжээчдийн эрэлт нэмэгдсээр...Агуу их шинжээч Чарлз Дарвин амьд ертөнцийн хувьсал хөгжлийн хуулийг нээж хүн бол адгуусан амьтнаас, тухайлбал сармагчингаар дамжин үүссэнийг баталсан бол суу билэгт Ф. Энгельс “Хөдөлмөр хүнийг өөрийг нь бий болгосон юм” гэж хэлжээ. Барагцаалбал 1 сая жилийн тэртээд эртний хүний үүсэл бичнээс эхлэж тавигдсан гэсэн мэдээлэл дайралддаг. Эхийн хэвлийд ураг 40 орчим долоо хоног буюу 10 сарын туршид өсч бойжихдоо хоногт 1,000,000:40*7=3,571.4 жилийн,  цагт 148.8 жилийн, минутад ойролцоогоор 2.5 жилийн хувьслыг туулж байж орчин цагийн хүний хөгжилд хүрчээ гэж болохоор байна. Нярай хүүхэд эхийн хэвлийгээс төрөх товлосон өдрөөс 7 хоногийн өмнө мэндэлвэл 25,000 жилтэй тэнцэх хөгжил хувьсал нь гадаад орчинд нөхөн явагдахад хүрэх ажээ. Хүний анатоми (бие бүтцийн зүй), физиологи (биеийн ажиллагаа)-ийг байгаль эх иж бүрэн аж үйлдвэрийн цогцолбор мэтээр гайхалтайгаар, нууцлагаар инженерчилэн бүтээсэн байдаг. Судалгаа нь өнөөгөөс өнгөрсөн рүү буцах болон ирээдүй рүү ургашлах гэсэн 2 чиглэлд хөгжиж, шинжлэх ухааны олдвор, шинэ мэдлэг, нээлт, танин мэдэхүйгээр дамжуулж түүхийн хуудсыг баяжуулж байдаг. 3. Боловсролын талаарх сурталчилгааг ашиглахдаа өөрийнхөөрөө, олон талт мэдээлэл, судалгаатай хандах нь зохистой. Монголд 100 орчим ИДС байдаг, тус бүрдээ хэд хэдэн мэрэгжлээр элсэлт авдаг нь сонголтын хувилбарыг нэмэгдүүлдэг. Аливаа сурталчилгаанд ИДС-иуд зөвхөн эерэг тал, давуу гэсэн боломжоо сонирхол татахаар илэрхийлдгийг анхаараарай. Сонирхсон ИДС, түүний төгсөгчид, багшлах бүрэлдэхүүний нэр хүнд Монголд болон гадаадад ямар байгаа, дэлхийн ба бүс нутгийн шилдэг их сургуулиудын дунд тухайн ИДС-ийн байрших зэрэглэл, сургуулийн төгсөгчдийн улс төр, бизнесийн амжилт, суралцах орчин, сургалтын жилийн төлбөрийн дүн, үргэлжлүүлж шатлан суралцах боломж, гадаад харилцаа зэргийг интернетээс монгол, англи хэлээр уйгагүй хайж, зөв, алсын хараатай сонголт хийхийг хичээгээрэй. Дэлхийн шилдэг ИДС-иуд болон Монголын зарим ИДС сурталчилгаандаа өөрсдийн веб сайт болон Twitter, Facebook, Youtube, Google plus зэрэг нийгмийн алдартай цахим сүлжээг тогтмол, идэвхжүүлэн ашигладаг. Мөн Google.com, Yahoo.com, Ask.com-оор аялвал Монголын шилдэг эрдэмтэн, профессор, багш нарын англи, монгол болон бусад хэл дээр бичиж байршуулсан блог нийтлэл, лекц, хэлэлцүүлэг; ном, сурах бичиг, гарын авлага; дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд бүртгэгдсэн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлттэй нь танилцсанаар ИДС-д хичээл заах багш нараа сонгох хувилбарт боломж чинь нээгдэх болно. Төрийн өмчийн их сургууль нэр хүнд, багшлах бүрэлдэхүүн, материаллаг бааз, төрийн дэмжлэгээрээ илүүтэй. Гэхдээ удирдлага, багшлах бүрэлдэхүүний чадварлаг, мэдрэмжтэй багтай; судалгаанд суурилсан мэдлэг, чадварыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, хэрэглээ болгохыг эрхэмлэдэг; барилга, тансаг үл хөдлөх хөрөнгө, хувийн хэрэглээгээ оюутны сургалтын өсөн нэмэгдэх төлбөрт үндэслэн улам бүр өсгөхийг урьтал болгодоггүй; элсэлтийн сурталчилгааны амлалт нь бодит байдалтайгаа нийцдэг; оюутан шилжин суралцах тохиолдолд түүнд санхүүгийн чирэгдэл учруулдаггүй сургуулийг аль болохоор сонгохыг хичээгээрэй. Таны уншсан, сонссон мэдээллийн сан, өөрийгөө таньж мэдсэн боломж, хуримтлуусан мэдлэгийн хүрээнээс гадуур үлдсэн бүхэн нь тодорхой бус бөгөөд эрсдэл, аз туршилтыг агуулж, шингээж, шилжүүлж, тээвэрлэж байдаг. Хэн ч маргааш, ирэх 7 хоногт, сарын дараа яг ямар санхүүгийн эрсдэл эсвэл байгаль, цаг уурын үзэгдэл, үйл явдал тохиолдохыг онож хэлэхгүй. Зоосыг 100 удаа шидэхэд, 50 удаа тоотой талаараа, үлдэх нь сүлдтэй талаараа бууна гэж батлахад бас л эргэлзээтэй. Шинжлэх ухааны таамаглалыг гаргахад өмнөх туршлага, туршилт, ажиглалт, статистик дундаж хэмжигдэхүүнд үндэслэдэг хэдий ч галт уулын дэлбэрэлт, газар хөдлөлт яг хэдэн цагт болох, хөрсний нуранги хаана үүсэх, эбола вирусээр 2015 онд хэдэн хүн өвчлөхийг урьдчилан хэлэхэд хэцүү билээ. 4. Сонголтын хүрээ, хувилбар нэмэгдэхийн хэрээр эрсдэлийн түвшин ихэсдэг. Хичээлийн жилийн 1 дүгээр улирлын эхний сараас л сургууль, мэрэгжлийн сонголтоо хэр зэрэг цаг үеэсээ түрүүлж оновчтой, алсын хараатай хийснээ зөн совин, оюунлаг мэдрэмж, ЕБС-д хамт сурч байсан андуудын мэдээлэл болон ИДС-ийн шинэ хамт олноороо дамжуулан аажмаар мэдэрч магадгүй. Их төлөв ИДС-ийн 1 ба 2 дугаар дамжаанд А стандарт үнэлгээтэй суралцсан, нийгмийн идэвхтэй, эрдэм шинжилгээний ажилд авъяас сонирхолтой оюутнууд сургуулиасаа шалгарч БСШУЯ-аас тухай бүр зарладаг гадаадын өндөр хөгжилтэй орны ИДС-д шилжин суралцах, төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах боломжтой байдаг. Их зохиолч Д. Нацагдорж “Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас. Хүний хүү эрдэм өвөртлөн ирнэ” хэмээн бичсэн билээ. ЭЕШ-ын босго оноо өндөртэй оюутан олноороо элссэн, шийдвэр гаргагч эрхэмүүдийн болон тухайн сургуулийн багш нарын төрөл садан олон суралцдаг ИДС-иас шалгарч гадаад оронд суралцах төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрийн шалгалт өгөх эрх олоход бэрхшээлтэй гэж ярьцгаадаг. Гэхдээ оюутан цөөнтэй, хүнд сурталтай ИДС-ийн сургалтын алба ч төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт оюутнаа хамруулахыг төдийлөн сонирхдоггүй гэдэг. “Хүний жинхэнэ үнэн зан төрх биеэ хянахааргүй өчүүхэн жижиг юман дээр л их тод илэрдэг” гэж Б. Франклин хэлсэн. Оюутныхаа сүүлийн 2 жилийн мэрэгжлийн болоод мэргэшүүлэх хичээлийн сургалтыг гадаад оронд үргэлжлүүлэх хамтын хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг ИДС-ийг сонгох хувилбар ашигтай байж магад. Оюутан хүн ИДС-д элсэн цаг мөчөөс эхлэн дотоодын болон гадаадын олон талт тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдах бүхий л сувгийг хувиараа давхар эрэлхийж, өөрийнхөө бусдаас ялгагдах давуу талаа зөв илэрхийлж, бичвэр хүсэлтээ цөхрөлтгүй илгээсээр байвал тэдгээрийн аль нэгэнд нь нааштай хариу ирнэ гэдэгт итгэж болох юм. Шарль Талейран “Өөрийнхөө тухай хэзээ ч муугаар битгий ярь, найз нөхөд чинь чамайг хангалттай муулж байгаа” хэмээсэн байдаг. Бүх хичээлийн шалгалтыг 1 дүгээр улирлаас эхлээд л 4.0 гэсэн голч дүнтэй хаалгахыг хичээгээрэй. 1 дүгээр дамжаанд суралцахдаа гадаадад шилжин сурах төрийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хараахан хамрагдаж чадаагүй бол 2 дугаар дамжаанд суралцах явцдаа дахиад аз тохиох, мэдлэгээ сорих боломж байгааг бодолцоорой. Ялангуяа хаагдах, өндөр кредит цагтай хичээлийн шалгалтыг 4.0 голч дүнтэй өгөөд байвал ИДС төгсөхдөө бакалаврын онцлох үнэлгээтэй диплом (Diploma with honor-Диплом с отличием)-ыг гардан авахад чинь тус дөхөм болно. Ер нь багш бүр л өөрийн зааж байгаа хичээлийн чухал, ач холбогдол өндөртэй, ирээдүйн өгөөж илүүтэйг сануулж байдаг тул хичээлийг ялгаварлахгүйгээр жигд, өндөр голч дүнтэй хаалгаарай. Бакалаврын дипломд бичигдэх 50 гаруй  хичээлээс зөвхөн 1-ийг нь В (81-90) үнэлгээтэй шалгуулсан бол онцлох (улаан) дипломтой төгсөх боломжоо хаалгаж магадгүй. ИДС-ийн хичээлийн хажуугаар гадаадын сонирхсон их сургуулийнхаа элсэлтийн шалгалтын бэлтгэлийг ерөнхий боловсролын ахлах сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрийн агуулгын хүрээнд сайтар бэлдэж байхад илүүдэхгүй. Өмнөх жилүүдийн шалгалтанд орж байсан сорилын бичвэр, бодлогын агуулга, ярилцлагын асуултыг хайж олоод хариулалтыг нь бэлтгэ, эргэлзээтэй зүйл гарвал багш нараасаа эвийг нь тааруулаад лавлаад аваарай. Гадаадын их сургуульд тэтгэлэгээр элсэхэд ерөнхий боловсролын ахлах сургууль төгссөн аттестатын дүнг нухацтай авч үздэг бололтой. Сурлагын өндөр амжилт гаргахын зэрэгцээгээр хүмүүнлэг, спорт, урлаг, олон нийтийн ажил үйлсэд идэвхтэй оролцож байсан тухай тодорхойлолт бичүүлж авах нь өөрийн намтраа чимэх, баяжуулахад хэрэгтэй болно шүү. ЕБС-д сурч байхдаа улсын чанартай болон олон улсын олимпиадаас медаль авсан бол мөн гадаадын ИДС-ийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт хамрагдахад нааштайгаар нөлөөлнө. 5. Тэвчээртэй сууж, хурдтай, бүтээлч ажиллаарай. ЕБС-тай зэрэгцүүлэхэд ангийн багш, эцэг эхийн хараа хяналтаас хөндий хол, чөлөөтэй; хичээл бүр дээр ирц, оролцоог бүртгэх нь ховор; сэдвийн хяналтын ажил гэж байнга хийгээд байхгүй; лекцийн тэмдэглэл, гэрийн даалгаврын биелэлтийг шалгахгүй; дүрэмт хувцсаар жигдрэхгүй; хичээлийн хоцрогдол арилгах давтлагад суухыг шаардахгүй, эцэг эхийн хурал гэж төвөг учруулахгүй байдгаараа оюутны хувьд өөртөө тавих шаардлага, хувийн идэвх санаачлагаа бага зэрэг сулруулахад нөлөөлдөг тал бий. ИДС-д элсээгүй болон харьцангуй хөнгөн хичээлтэй багын андууддаа завгүй, хичээл хүнд байгаа талаар учирлан ойлгуулах, мөн ИДС-д учирсан шинэхэн танилуудаасаа эрдэм номд цаашид шамдан суралцахад чинь хамтрагч болж чадах хэсгийг нь зөв сонгож, үерхэж дотносох нь чухал. Аристотель “Хүн бүхний найз бол хэний ч найз биш” гэж хэлснийг санаж явахад илүүдэхгүй. Хичээл тармагц л номын санд суудал авч тухайн өдөр багшийн тавьсан лекцийг давтан уншиж үзээд мэрэгжлийн үг хэллэгийг цээжлэх, шинэ үг, хэллэгийн орчуулгын толь хөтлөх, олон хэлний тайлбар толь бичгээс тэдгээрийн утгыг нягтлан уншиж ойлгох, хооронд нь жишиж үзэх, томъёоны гаргалгаа, тооцоолол, бодолт, график дүрсэлгээг багшийн зааснаас арай өөр тоон өгөгдөл, хувилбараар хийж байх нь тустай. Улсын төв номын санд уншигчийн цахим үнэмлэх нээлгэн ашиглаж, Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэнгүүд, бусад ИДС-ийн номын сангаас ховор ном, сонин, сэтгүүл авч уншиж байхыг хичээгээрэй. Өөрийн блог хуудасыг монгол болон хамгийн сайн эзэмшсэн гадаад хэл дээр нээж аль болохоор идэвхтэй, тогтмол баяжуулан ашиглаж болох юм. Шинжлэх ухааны олон чухал бүтээл, ном, сонин, сэтгүүл, нийтлэл, хэлэлцүүлэг гол төлөв англи хэл дээр нийтлэгддэг тул англи хэлийг шаардагдах түвшинд нь сурахыг хичээгээрэй. Эхэлж гадарлах болсон гадаад хэлний хувийн арга туршлагадаа тулгуурлаж 2 дахь гадаад хэлээр наад зах нь мэрэгжлийн ном, сурах бичиг уншиж ойлгодог болоход өөрийгөө сориод үзэх нь шинэ мэдлэгийг олон талаас шүүн тунгаахад хэрэгтэй байж мэднэ. Америкчуудын бараг 20 орчим хувь нь испани хэлээр ярьцгаадаг гэлцдэг. Иймд эрх чөлөөний агуу их орон Америкт очиж суралцах боломж олдвол испани хэлийг бас гадарлах шаардлага тавигдаж магадгүй. Эртний Грекийн агуу их математикч, физикч Архимед “Надад тулах цэг өг, би дэлхийг эргүүлье” гэсэн мэргэн үг Танд ч бас хамааралтай байж мэднэ. Лекцийг уншигдаж байгаа хэл дээр нь өөртөө ойлгомжтойгоор, хураангуй тэмдэглэгээгээр бүрэн, түргэн бичиж сурах хэрэгцээ гарна. Зуны амралтаараа дараагийн дамжаа, улиралд судлах хичээлийн сурах бичгийг урьдчилаад унших, зарим хүндрэлтэй бодлого, дасгалыг хэд хэдэн хувилбараар, багшийн сонирхол татахаар бодоод бэлэн болгох, өөрийн судалгаанд шаардлагатай тоон судалгааны аргууд, компьютерийн хэрэглээний программын ном, гарын авлага уншиж, тэдгээрийн хэрэглээг бие дааж туршиж үзэх, жиргээчид Twitter, Facebook, Youtube, Google plus-ыг хэрхэн чадмаг ашиглаж байгаагаас суралцаж өөртөө хэрэгтэй ИДС, судалгааны байгууллага, алдартай эрдэмтэн, судлаачидтай ажил хэргийн холбоо тогтоогоод авахыг хичээгээрэй. Эдгээр алдартай цахим сүлжээнд гадаад хэлээр бичвэр, нийтлэл, санал байршуулах үед зөв бичгийн дүрмийн алдаа гаргавал гол төлөв анхааруулга өгдөг тул алдаагүй зөв шивэх, саналаа цөөн үсгийн тэмдэгтэнд багтааж товч, түргэн, овсгоотой илэрхийлэх, нийтлэлийнхээ агууламжийг зураг дүрслэлээр баяжуулах чадвар эзэмших, цахим дагагчдын хүрээгээ өргөжүүлэх боломжтой болно. Кредит үнэлгээний тогтолцоогоор оюутан тухайн хичээлийг судлах явцад 70 хүртэл оноо цуглуулах шаардлагатай байдаг бөгөөд түүний 25-30 оноо нь оюутны бие дааж гүйцэтгэх ажилд ногддог. Энэ нь ЕБС-д сурагчдын хичээл бүрээр гүйцэтгэдэг гэрийн даалгавартай төсөөтэй боловч ИДС-д шинжлэх ухааны ахисан шатны академик мэдлэгийг прагматик хандлагатайгаар эзэмшдэг, шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, нээлт бүтээж, түгээж, үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд нэвтрүүлдэгээрээ өмнөхөөс ялгаатай юм. Бие даалтын ажлыг графикт хугацаанд нь чанартай хийж шалгуулсан, явцын үнэлгээг бүрэн хангасан оюутны зүтгэл, авъяасыг үнэлж 30 онооны бататгах шалгалт өгөх үүргээс шилдэг оюутныг чөлөөлж байгаа нь ажиглагддаг. Монголд байхдаа зав чөлөөг ашиглаад авто машин жолоодох эрхийн шалгалт өгч үнэмлэхтэй болоход ч илүүдэхгүй. Өдөр бүрийн хуваарьт хичээлийг оролцуулаад хийж амжуулвал зохих ажлын жагсаалтыг төлөвлөж, гүйцэтгэлийг нь тэмдэглэж хэвших нь зорилготой, санаачлагатай байж, түүнийгээ хэрэгжүүлж чаддаг болохын эхлэлийг тавина.  6.  Бусдад сэтгэл гарган  анхаарал тавьж, нөхөрсгөөр тусалж байгаарай. Байгалийн урт хугацааны шалгарал хүнийг хосоороо амьдарч үр удмаа үргэлжлүүлэн үлдээж байхаар бүтээжээ. Хайр энэрэл нь хийсвэр мэт боловч органик ертөнцийн хөгжлийн дээд бүтээл болсон хүнд заяагдсан ер бусын, гайхалтай, онцгой мэдрэмж билээ. Хувь заяаны зураглалаар нэг ангийн андууд болсон ангийнхандаа тусалж, тэд нарынхаа баяр баясгалан, уйтгар гунигаас хуваалцаж байсан чинь мартагдашгүй дурсамж болон үлдэх вий. Оюутан цагтаа сэтгэл алдарч, харц мөргөлдүүлж, зав л гарвал зурвас илгээлцэж,  үзэсгэлэнт инээмсэглэл, үнэнч шударга зан төлөвт нь өөрийн эрхгүйгээр татагдаж, насан туршийн халамжит ханитайгаа учирах нь олонтаа байдаг гэдэг. Тэд нарын хувьд боловсрол, мэрэгжил, ур чадварын түвшний үзэл бодолын зөрүү бага гардаг, бие биенийхээ албан ажил, бизнесийн онцлог, энэ талын хүндрэл бэрхшээл, ололт амжилтыг илүү хялбархан ойлголцдог, харилцан дэмждэг гэж зарим судлаач бичсэн байдаг.

Дадлагын ажил (ДА) ба нягтлан бодогчийн тооны норматив, нийтлэл 32; Instruction course & normative numbers of accountants”, post 32

Их, дээд сургууль (ИДС)-ийн сургалтын нэг чухал хэсэг нь тэнхимийн гадуурх сургалт хэмээх танилцах дадлага (ТД) болон үйлдвэрлэлийн дадлага (ҮД) юм. Дадлага нь тэнхимд эзэмшсэн онолын мэдлэгээ хэрэглээ болгож хувиргах, турших бололцоог олгодог. ИДС-ийн холбогдох тэнхимээс боловсруулсан удирдамжийн дагуу  дадлагыг зохион байгуулдаг. Эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл (НББ)-ийн чиглэлээр сургалт эрхэлдэг зарим ИДС-ийн хувьд ТД–ыг 3 дугаар дамжааны төгсгөлд гол төлөв ажлын 30 хоногийн хугацаагаар, ҮД-ыг 4 дүгээр дамжааны төгсгөлд, тэнхимийн  мэргэшүүлэх дадлага-кейс (case) сургалтын дараагаар ажлын 45 хоногоор явуулж байгаа нь ажиглагддаг. Дадлага хийх байгууллагаа сонгоход түүний бизнес, үйлчилгээний чиглэл, хэмжээ, үр дүнг интернетээс хайж урьдчилан танилцах; энэ нь тухайн оюутны сурч байгаа мэргэжлийн чиглэл болон төгсөлтийн дараа эрхлэхээр төлөвлөсөн ажлын байртай хэр зэрэг нийцэх; дадлагын ажлаа чанартай гүйцэтгэх боломжийг олгож чадах эсэх, дадлагын тайлан бэлтгэх, улмаар төгсөлтийн ажил хийхэд хэрэгцээтэй тооны ба чанарын мэдээлэл цуглуулах, өөрийн давуу талаа илэрхийлж таниулахад тусалж дэмжих хүн байгаа эсэх; дадлага хийх хугацаанд гарах орон байр, тээвэр, амьжиргааны ямар зардал гарахыг харгалзах шаардлага оюутны хувьд гардаг. Дадлагын ажлын агуулга, хамрах хүрээ, чанар, үнэлгээнд нөлөөлдөг олон зүйл байдаг бөгөөд түүнийг гүйцэтгэхэд анхаарвал зохих зарим нэг бодлоо тоймлон  илэрхийлэв. ИДС тус бүр дадлагын удирдамж, түүний эхлэх болон дуусгавар болох сар, өдөр, үргэлжлэх хугацааг сургалтын төлөвлөгөө, мэрэгжлийн ба мэргэшүүлэх хичээлийн хөтөлбөрийг үндэслэн боловсруулж мөрдүүлдэг. Багш нартаа олгох 2015 оны ээлжийн амралтын цалинг хэмнэх зорилгоор энэ оны 4 дүгээр сард багтааж хичээл, шалгалтыг дуусгавар болгосон зарим ИДС-ийн удирдлага дадлагын үргэлжлэх хугацааг 5 ба 6 дугаар сарыг хамрахаар сунгасан нь 3-аас дээш голч дүнтэй сурсан оюутнуудад олгодог үндэсний тэтгэлэгийн санхүүжилт оройтсонтой холбоотой хэмээн нийгмийн сүлжээгээр жиргэсэн нь ажиглагдсан. 2015 оны эхний хагас жилд үндэсний тэтгэлэгийн болзол хангасан 44,000 орчим оюутан байгаа гэнэ. Өндөр голч оноотой оюутнууд гол төлөв төгсөлтийн ажил бичдэг тул судалгаа явуулах, тоон мэдээлэл цуглуулах, түүнд статистик-математикийн боловсруулалт хийх, бичвэр, зураг, файл бэлдэх, төлбөртэй зөвлөгөө, шүүмж авах, хэвлүүлэх, тараах зэрэгт Тэд нар санхүүгийн нэлээд хүндрэлтэй тулгарч байгаа нь ажиглагдсан. Зарим ИДС-ийн хувьд НББ-ийн кейс сургалтыг 7 дугаар улиралд гол төлөв 3 кредит цаг (32*3=96)-аар семинарын хэлбэрээр явуулдаг гэдэг. Санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (СТОУС), татварын багц хууль (ТБХ)-ийн дагуу санхүүгийн тайлан, татварын тайлан бэлтгэхтэй холбогдсон цогц бодлогыг оюутан нэг бүрээр бодуулж, нэг хэвийн анхан шатны бүртгэл, журнал, ерөнхий данс хөтлүүлж, ажлын хүснэгт бэлтгүүлж байгаа боловч кейс сургалтыг зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэл, санхүүгийн математик, санхүүгийн тайлангийн мэргэшсэн шинжилгээ, хөрөнгийн үнэлгээ, санхүүгийн хэрэглээний программтай нэгдмэл байдлаар интеграцичилан холбож чадахгүй байгаа нь ажиглагддаг. Цогц бодлого боловсруулах, кейс сургалтын хөтөлбөр бэлтгэх, ТД болон ҮД-ын удирдамж гаргахад бакалаврийн сургалтын хугацаанд эзэмшсэн мэрэгжлийн болон мэргэшүүлэх 20 орчим хичээлийг аль болохоор бүрэн, агуулгын зөв харьцаатайгаар тэдгээрт тусгаж оруулах шаардлага гардаг. НББ-ийн онолын мэдлэгийн шалгалт болон цогц бодлогын бодолтоор төгсөлтийн шалгалтыг тус тусад нь явуулах болсон нь дэвшилттэй боловч цогц бодлогод санхүүгийн бүртгэл, зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэл, аудит, санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, ахисан шатны бүртгэл, хөрөнгийн үнэлгээний өгөгдлийг арга зүйн хувьд багц байдлаар нэгтгэж авч үзээгүй нь заримдаа ажиглагддаг. НББ-ийн мэрэгжлийн хичээл, мэргэшүүлэх хичээл, СТОУС ба ТБХ-ийн харилцан шүтэлцсэн холбоог хангасан кейс сургалтын гарын авлага, олон хувилбарт цогц бодлогын номыг Сангийн яамнаас багшийн ном, оюутны номоор нь төрөлжүүлэн бэлтгээд өгчихвөл хэрэгтэй л байна. НББ-ийн хичээл бүрийн лекц, семинар, кейс сургалтыг өөр өөр багш заадаг учраас адилхан сэдэв, агуулгыг хэд хэдэн хичээлээр давтан заах нь түгээмэл. Харин зарим хувийн ИДС-д нэг багш хичээлийн жилд 10 гаруй төрлийн хичээл зааж, тэнхимийн 25-30 кредит цаг гүйцэтгэдэг. Иймээс заах хичээлийнхээ файлыг хараахан бэлтгэж амждаггүйгээс түүнийг бие биенээсээ сураглаж л байдаг. Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ, түүний хэрэглээтэй холбоотой лекц, семинарыг 5-6 өөр хичээлээр яг адилхан агуулга, нэр томъёо, тоон жишээгээр, орчуулгын өнгө аястайгаар заасан гэж суралцагчид ярьж байдаг. Нийгэм-эдийн засгийн макро түвшний аль нэг салбарын тэгш ой тэмдэглэх, төр, засгаас ямар нэг шинэчлэл, өөрчлөлтийн шийдвэр гаргахдаа сурагчид, оюутнуудаар судлуулах хичээлийн тоог нэг нэгээр нэмэгдүүлдэг, энэ чиглэлээр гадаадын төсөл гэгчийг заавал дагалдуулан хэрэгжүүлдэг, үр дүнг нь хэмжиж тооцоход түвэгтэй, материаллагжиж үлдэх зүйлгүй элдэв семинар, зөвлөлгөөн, хэлэлцүүлэг, сургалт, show (үзүүлбэр) явуулдаг арга барил жишиг болсноос шалтгаалж суралцагчдаар заавал судлуулах хичээлийн тоо хяналтаас давж, улмаар ИДС-ийн хувьд гэхэд л мэрэгжлийн болон мэргэшүүлэх хичээлийн эзлэх хувийн жин нь 4 жилийн туршид оюутны цуглуулвал зохих 120-125 кредит цагийн дүнд буурсаар байна. Зарим ИДС-д хөтөлбөрийн хороо ажилладаг гэх боловч хичээлийн хөтөлбөр, сэдвийн нэр, лекцийн агуулгын хоорондын уялдаа шүтэлцээ, логик дэс дараалал, давхардал, хийдэгдлийг тухай бүр гярхай илрүүлдэггүй, нэгтгэн зангидаж засамжилдаггүй бололтой. Заримдаа аль нэг хичээлийг заах багш удаан хугацаагаар гадаадад томилолтоор ажилладаг, мөн цагийн багш олдсон тухайн тэр үед нь орхигдсон хичээлийг цагийн хуваарьт нөхөн суулгадгаас шалтгаалж хичээл хоорондын зэрэгцээ холбоо болон тэдгээрийн уламжлалт өмнөх ба дараах холбоо алдагдаж, бүр зарим хичээл огт заагдахгүй  өнгөрдөг ч бололтой. 500-600 орчим жилийн түүхэн хөгжлийн явцдаа төгс өрсөлдөөнт зах зээл, үнэт цаасны арилжаа, үндэстэн дамнасан корпорацийн бүтэц болтлоо өөрчлөгдөж ирсэн чөлөөт зах зээлийн бүтээсэн үнэт зүйл бүхнээс алийг нь шууд хуулбарлаж болох вэ? ямар нь манай орны НББ, санхүүгийн тайлагнал, татварын өнөөгийн цаг үе, нөхцөл, тогтолцоо, арга зүйд илүүтэй нийцэх вэ? гэдгийг бага ч гэсэн эргэцүүлэн бодож байвал зүгээр санагддаг. 2013 оны эцсээс UNESCO-гийн зөвлөмжөөр эхлүүлсэн гэх дээд боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэлт нь нэлээд санал зөрөлдөөнийг үүсгээд тодорхойгүй байдал, эргэлзээ, үл итгэлд оруулаад чимээгүй болчихлоо. Мөн Сангийн яамнаас хэрэгжүүлж байгаа СТОУС-ын нэвтрэлийн явц, үр дүн ч тааруухан байгаа бололтой. Зарим аж ахуйн нэгж (ААН)-ийн удирдлагаас ИДС төгсөгчдөд ажлын байранд дадлагажих хугацаа гэгчийг дур мэдэн тогтоож Тэд нарыг цалингүй ажиллуулдаг эсвэл нэлээд хэдэн сараар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд цалинжуулдаг гэнэ. Ер нь хувийн хэвшлийн салбарт хөдөлмөрийн мөлжлөг илүүтэй байдаг нь ажиглагддаг. Кейс сургалтыг чанартай явуулснаар дадлагажих нэмэлт хугацаа шаардахгүйгээр төгсөгчдийг ажлын байранд үндсэн мэргэжлийнх нь дагуу шууд ажиллуулах бололцоо нээгдэнэ. ИДС-ийн энэ жилийн сургалтын төлбөр барагцаалвал 1,500 мянган төгрөг байгаа бололтой. Эндээс нэг кредит цагийн үнэлгээ ойролцоогоор ₮1,500,000:122.5*4 кредит=₮48,980 болж байна. Гэхдээ хичээлийн жилийн улирал бүрийн кредит цагийн багц, түүний үнэлгээ ялгаатай байдаг. 4 дүгээр дамжааны 7 дугаар улиралд мэргэшүүлэх хичээл бараг бүрэн хаагддагаас  оюутан 8 дугаар улиралд зөвхөн ҮД хийдэг, төгсөлтийн ажил бичдэг, төгсөлтийн шалгалт өгдөг ч зарим сургуулийн захиргаа оюутнаас жилийн сургалтын төлбөрийн 50%-ийг нэхэмжлэн авч байх юм. ИДС-ийн төлөөлөн удирдах зөвлөл үйл ажиллагаандаа хийсэн SWOT шинжилгээнд суурилж сургалтын жил бүрийн  төлбөрт боловсролын бизнес эрхлэхтэй холбогдож орох орлого, гарах зардлын урсгалыг бараг бүрэн тусгасан баймаар юм. Зарим хувийн ИДС багш нарынхаа цалингийн өсөлтийг царцаадаг боловч оюутны сургалтын төлбөрийг инфляцийн өсөлттэй уялдуулж нэмдэг байна. Оюутны ДА явуулах бааз хомсдолтой, ААН-ийн удирдлагын зүгээс ДА-д туслалцаа дэмжлэг төдийлөн үзүүлдэггүй, дадлага хийх байгууллагыг оюутнууд өөрсдөө хайж олдог, оюутны дадлагыг удирдсан ААН-ийн албан тушаалтанд ИДС-ийн зүгээс хөдөлмөрийн хөлсний ямар нэгэн урамшуулал олгодоггүй нь ажиглагддаг. Санхүү, НББ-ийн ажилтны ажлын онцлог, ачааллын талаар төсөөлөл багатай ААН-ийн удирдлага нь нягтлан бодогч нарт Тэд нарын ажлын байрны тодорхойлолтонд шууд хамааралгүй элдэв хариуцлага үүрүүлж, төрөл бүрийн комиссын бүрэлдэхүүн, олон нийтийн ажил, хурал, цуглаан, сурталчилгаанд дайчилах нь элбэг. Ер нь байгууллагынхаа бизнес төлөвлөгөө, худалдан авалт, үйлдвэрлэл, борлуулалт, санхүү, бүртгэл, хөрөнгө оруулалт, гэрээ хэлцэл, хүний нөөцийн бүрдүүлэлт зэрэг бүхий ажилд нягтлан бодогчийг татан оролцуулж байдгаас Тэд нар өдөр бүр 12-14 цагийн ажлын цагийн үргэлжлэлтэйгээр, өглөөнөөс оройн 10 цаг өнгөртөл ажиллаж байх нь хэвийн үзэгдэл мэтээр төсөөлөгддөг ажээ. Нягтлан бодогч нь дээд шатны байгууллагад мэдээ гаргаж өгнө, санхүүгийн тайлан болон албан татварын тайлан бэлтгэнэ, дарга нарын хэлэх үгэнд шаардлагатай тооцоо, судалгаа хийнэ гэж хэлээд л амралт, баяр ёслолын өдрүүдэд ч албан өрөөндөө ажилласаар байдаг. Тэд нарын нэлээд нь эмэгтэйчүүд байдаг бөгөөд ажил дээрээ хараахан гүйцээж амжаагүй зарим яаралтай мэдээ, тайлан, тооцоо, судалгаа, илтгэлийг гэртээ авчран шөнийн цагаар ажиллаж гүйцэтгэх нь элбэг тохиолддог. Бүртгэл, тайлан, тооцооны ажилтны орон тоогоо нэмүүлье, ачааллаа жигдэрүүлье, хөдөлмөрийн нормчилол тогтоолгоё хэмээн учирлахгүйгээр шаргуу хөдөлмөрлөдөг нягтлан бодогч нарын хувьд оюутны дадлага удирдахтай холбоотой нэмэгдэл, цалингүй үүрэг бас гарч ирдэг бололтой. Энэ нөхцөлд овсгоотой, сэргэлэн дадлагажигч нь архивын баримт, материалыг дугаарлах, цэгцлэж үдэх, тооллогын бүртгэлийн товчоо хийх, компьютерт элдэв тайлан, мэдээ, судалгаа шивж оруулах, олон нийтийн ажил гүйцэтгэх, энэ завсар хоорондуур дадлагын удирдамжид хамаарах тоон мэдээлэл бүхий танилцуулга, судалгаа, тайлан олж хуулбарлах, санхүүгийн программын хэрэглээний учрыг ойлгох ажлыг амжуулдаг, тэрчлэн дахин ирж дадлага хийх эсвэл сургуулиа төгсөөд ирж ажиллах урилга хүлээж авах асуудлыг ч шийдвэрлүүлдэг ажээ. Дадлага гүйцэтгэсэн ААН-ийнхээ НББ-ийн бодлогын баримт бичгийг боловсруулж өгсөн; санхүүгийн тайланд нь иж бүрэн шинжилгээ хийж тусалсан; тухайн ААН-ийн технологийн үйл ажиллагаанд мөрдөгдөх анхан шатны бүртгэлийн маягт, түүнийг хөтлөх зааврыг шинэчлэн боловсруулж өгсөн; үйлдвэрлэлийн үе шатны зардлыг нь хуримтлуулан бүртгэх, бүтээгдэхүүний өртөг тооцох илүү дэвшилттэй аргыг нэвтрүүлсэн; шууд зардлын норматив, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын норм боловсруулж, тэдгээрийн хэлбэлзлийг тооцоолох арга зүйг туршиж хэрэгжүүлсэн; санхүүгийн мастер төсөв боловсруулах ажилд оролцсон оюутан бараг тааралддаггүй. Ажигласан, танилцсан, уншсан, судалсан, гүйцэтгэсэн ажлаа өдөр бүр нэг бүрчлэн тэмдэглэдэггүй,  удирдамжийн агуулгыг бүрэн ойлгож мөрддөггүйгээс  зарим оюутан дадлагын тайлангийн хамгаалалт дээр бэрхшээлтэй учирдаг. Сурлага, төлөвшлөөрөө шилдэг оюутнуудыг ААН, байгууллагын зүгээс ажлын байрны санал болгож хүлээн авдаг боловч Тэд нарын нэлээд нь Монгол хэл дээр албан хэрэг хөтлөх, ажлын явц, үр дүнг  тодорхой, товч найруулан бичиж тайлагнах, судалгаанд үндэслэн шийдвэр гаргах чадварыг сул эзэмшсэн, бие дааж бүтээлчээр ургуулан бодож ажиллахад суралцаагүй, бүхнийг интернетээс хайхыг урьтал болгодог, бэлэнчлэн хуулбарладаг, түүндээ өөрийн санал бодол, шүүн тунгаасан эрэгцүүлэл, нэмэлт боловсруулалтыг шигэтгэн оруулж заншаагүй нь ажиглагддаг хэмээн ярьдаг. Эртний Грекийн гүн ухаантан Сократ “Өөрийгөө таньж мэд” гэж захидаг байжээ. Өөртөө дүгнэлт хийж сураагүй, өөрийнхөө мэддэггүй зүйлээ хараахан олж хараагүй, дипломын дүн, гадаад хэлний болон компьютерийн хэрэглээний мэдлэгийн бусдаас ялгаатай, ахиу түвшиндээ сэтгэл ханасан зарим залуучууд албан тушаал, цалин, ажлын байраа чамлаж, богино хугацаанд олон ажил сэлгэх нь ажиглагддаг бололтой. Алаг хорвоод тэмцэлдэж амьдарахад амжилт, бэрхшээл; тэвчээр, хүлээлт; сайн, саар ээлжилж л байдаг. Сургуулийн танхимд багшаас сонссон зүйл нь хүний насан туршид хөлсөө асгаруулан хөдөлмөрлөх, хуримтлуулж хэрэгжүүлэх ёстой мэдлэг, чадвар, дадлын ердөө 1 % гэж яридаг тал бий. Анхны сонгосон мэргэжил, эхлүүлсэн ажилдаа үнэнчэээр шамдан зүтгэвэл, алхам алхмаар чадвар, дадал хуримтлагдаж, тэвчээртэйгээр бага зэрэг хүлээсний эцэст залуу хүний мөрөөдөл аяандаа сэтгэлчлэн биелэж, нэр хүнд, албан тушаал, анхаарал, халамжийн дээдэд хүрнэ дээ гэдгийг санаж ажиллахад илүүдэхгүй. Ер нь сонирхол татсан, ер бусын, өвөрмөгц зүйлийг сонгон авч, бичиж, тэмдэглэж, олон удаа, өөр өөр арга, хувилбараар туршин үзэж, тооцоолон шалгаж байж л бусдаас урьтаж, цаг хугацааг товчилсон шинэ мэдлэг, шинэ сэдэл, нээлтийг бүтээж болдог билээ. Сургалтанд интернет, компьютер, ухаалаг утас, цахим хэрэгслийг хяналтаас хэтрүүлэн хэрэглэх нь уламжлалт сургалтын дэвшилтэт бүхнийг бүдэгрүүлж, суралцагчдад өөрийнхөө оюуны төрлөхийн авъяас чадвараа нээн ашиглах боломжийг хааж бэлэнчлэх сэтгэлгээг урьтал болгоход замчилж байдаг бололтой. ИДС-ийг амжилттай төгссөн залуугаас төслийн багт орж ажиллах гэсэн өрөгдлөө бичээд өгөөч гэхэд танайд интернет байгаа юу? хараад бичих загвар байна уу? гэсэн асуултыг сөргүүлэн тавьж байх нь ажиглагддаг. Дараах сэдвээр бичсэн дипломын ажил, ангийн ажил, дадлагын тайлангийн файлыг хямд зарна, бичиж өгнө гэсэн зар мэдээлэл интернет дээр байршсан нь харагдаж байдаг. Заримдаа дараах сэдвээр бичсэн дипломын ажил, ангийн ажлаар туслаач, үнэ тохиролцож худалдаж авна гэсэн цахим захиа ирж л байх юм. Энэ нөхцөлд Питталийн “Сайн хүн байх хэцүү” гэсэн үг санаад ордог. Иймд эхий ээлжинд ИДС-ийн бакалаврийн болон магистрийн төгсөлтийн ажлыг цахим сүлжээний хяналтанд оруулчихвал зүгээр болов уу? гэж бодогддог. Мөн блог нийтлэл, ВЭБ сайт, ном, сэтгүүлээс хуулбарласан үг хэллэг, томъёо, график, бүдүүвч болон үүсмэл шинэ санаа, мэдлэгийнхээ эх үүсвэрийн эшлэлийг орхигдуулдаг зуршил байдаг бололтой. Номын нэгэн том дэлгүүрт хэдэн оюутан бөөгнөрч зогсоод харилцан ярилцаж байх тэр агшинд Тэд нарын нэг нь ухаалаг утсаараа номын хуудсыг хуулбарласаар байгаа нь харагдсан. Харин сүүлийн үед зарим номын хавтасыг гадуур нь полиэтилен нимгэн хальсаар боож хамгаалах болсон нь аятайхан санагдсан шүү. Дээд шатны шийдвэр гаргагч, агентлагын хэрэгжүүлэгчид төрийн өмчийн ИДС-ийн сургалтын агуулга, чанар, нэр хүндийг чамлаад хүүхдээ өндөр төлбөртэй хувийн өмчийн сургуульд эсвэл гадаад орны сургуульд суралцуулдаг. Харин тэдгээр гадаад орны иргэдээс Монголын төрийн өмчийн болоод хувийн өмчийн сургуульд суралцахаар ирж байгаа нь бараг ажиглагддаггүй. Гадаадын иргэд Монголд ИДС байгуулж, өөрсдөө багшилдаг ч өөрсдийн орноос оюутан ирүүлж сургаж байгаа нь тэр бүр сонсогддоггүй. Монголын ИДС-д физик, математик, хими, биологи, инженерийн чиглэлээр суралцахаар гадаадын иргэд ирж суралцаад эхэлвэл манай ИДС-иудын хувьд дэлхийн боловсролын даяарчлалд танигдаж, хүлээн зөвшөөрөгдөж байгаагийн эхний алхам байж болох талтай. Эдийн засаг, санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, татвар, хэрэглээний математикийн сургалтаар ямар ч нэмэгдэл зардал шаардахгүйгээр, 6-хан сарын дотор дэлхийн шилдэг 10 сургуулийн жишиг түвшинд нийцэх үнэ төлбөргүй, цахим сүлжээгээрх лекцийн файл, багшийн блог нийтлэл бэлтгэх боломжийг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яам, Сангийн яам, ИДС-иуд, Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт зэрэг академи, хүрээлэн хэрэгжүүлэхгүй байгаад харамсаж, гайхаш төрж байх юм. Энэ чиглэлээр дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд бүртгэгдсэн, хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлт бүтээсэн бол тухай бүрд нь нээлттэй, хүртээмжтэйгээр мэдээлж, ил тод харуулж байвал тустай билээ. Нэг талаас шинэ мэдлэг, шинэ санаа, нээлтийг бүтээгч, туршин хэрэгжүүлэгч-багш, судлаач нар, нөгөө талаас тэдгээрийг хүлээн авдаг хэрэглэгч, эзэмшигч-суралцагчид хичээлийн хонхны дуутай уралдан хичээл бүр дээр, нэг дор уулзаж, санал бодлоо хуваалцаж байдгаараа суурь судалгаа эрхэлдэг Шинжлэх ухааны академиас ялгаатай бөгөөд орон зай, цаг хугацаанаас хамааралгүйгээр академик мэдлэгийг шууд прагматик хэрэглээ болгон хувиргах, материаллагжуулах давуу талтай байдаг гэдэг. Энэ удаа Google.com нийгмийн сүлжээнд бие даасан судлаач Бид нар өөрсдийн бичиж байршуулсан зарим блог нийтлэлийнхээ хайлтын үр дүнгээс Web болон Images (Windows Photo Views)  хэлбэрээр хэсэгчлэн танилцуулж байна. Хэрэв Та Google.com-оор аялавал “Genius greatest textbooks in econometrics & math fin & accounting etc” буюу “Эконометрикс, санхүүгийн математик, нягтлан бодох бүртгэлийн агуу их, суут сурах бичгүүд” хэмээх хайлтаар илэрэх судлаач Бид нарын блог нийтлэлийн Web болон Images үр дүнг доор харуулсантай танилцах боломжтой. Мөн 2012 оны 3 сарын 10-нд tyondon.blogspot.com-д байршуулсан “Methods of setting up normative numbers of accountants” хэмээх нийтлэлийг сонирхоорой. Энэхүү блог нийтлэлд харуулсан арга зүйгээс санаа авч нягтлан бодогчдын орон тооны нормативын хандлагын тэгшитгэлийг нийгэм-эдийн засгийн салбарын ангилал, дэд салбараар төрөлжүүлж, ААН, албан газрын үйл ажиллагааны цар хэмжээ, нэр төрлөөс хамааруулан тогтоож болох талтай. Судалгааны эмпирик үзүүлэлтийн тоон цуваанд логик дүгнэлт хийх замаар үзүүлэлтүүдийн хоорондох харилцан хамаарлыг илүү зөв илэрхийлж чадах шугаман хамаарлын тэгшитгэлийг эсвэл шугаман бус хамаарлын тэгшитгэлийг сонгох нь зохистой. Ажиллагсдын тоо болон борлуулалтын орлого нь нягтлан бодогчдын тооны нормативыг хэд хэдэн хувилбарт сонголттойгоор тогтоох, тэд нарын ирээдүйн төлөвлөгөөт тоог урьдчилан таамаглах, ажилтан нэг бүрийн ажлын ачааллыг зөв баримжаалах бололцоог олгоно. Тодорхой хугацаанд компьютерт шивж оруулсан үсгийн тэмдэгтийн тоо, хуудасны тоо, тэрчлэн нягтлан бодогчийн ажилласан хүн цагийн тоог дээрх 2 үзүүлэлтэнд нэмэлт болгон ашиглах боломжтой. Мөн хөндлөнгийн хяналт (аудит)-ын болон аутсорсингийн төрөл бүрийн зөвлөх үйлчилгээний үнэ хөлсийг үйлчлүүлэгч ба гүйцэтгэгч байгууллагууд харилцан тохиролцох, энэ талын төлбөрийг гүйцэтгэхэд орон тооны нормативын загварыг олон хувилбартайгаар ашиглаж болно. Outsourcing гэдэг нь OUTside(гаднын)+reSOURCE(нөөц, боломж) хэмээх 2 үгийн бүтцийн хэсгийн  хураангуй илэрхийлэл юм. Зургийг Tunteg Yondon-Google plus-аас харж танилцаарай. Herein the Images have posted on Tunteg Yondon-Google plus.

Зардлын бүртгэлийн хичээлийн тухай, нийтлэл 31., About a tentative syllabus of cost accounting subject, post 31

Зардлын бүртгэл (ЗБ) нь зардал, өртгийг тооцох, төлөвлөх, гүйцэтгэлийг үнэлж, хяналт тавихтай холбоотой шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал (ҮНЗ), үйл ажиллагааны зардaл (ҮАЗ)-ын сар, улирлын мэдээллээр дотоод хэрэглэгчдийг хангаж, санхүүгийн тайлагналын болон удирдлагын бүртгэлийг зохион байгуулах үндсэн мэдээллийн санг бүрдүүлдэг. ЗБ нь санаанд төсөөлөмгүйгээр түргэн өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж, төрөлжиж, нэгдэн нийлж байгаа үйлдвэрлэл, менежмент, маркетингийн үйл явцыг бүртгэж, журналдаж, нэгэтгэж, тайлагнаж, тусган харуулж байдаг тул энэхүү хандлагад нийцүүлж ЗБ-ийн тогтолцоо, тайлагнал, шинжилгээний арга зүйг боловсронгуй болгох шаардлага тавигддаг. Гар утас, компьютер, сансарын багаж хэрэгсэл л гэхэд 1-2 жилд хөгжил дэвшлийн өөр үеэр солигдох болсон нь тэдгээрт гарах ялгаварт зардлыг урьдчилан төсөвлөх, гүйцэтгэлийг хянах, үйлдвэрлэлийн зардлын хэлбэлзлийг тооцоолох, нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг илэрхийлэх, зах зээлийн эрэлт ба нийлүүлэлтийн магадлалыг прогнозчилохыг шаардах болжээ. Нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зардал ба орлогын нарийвчилсан, зэрэгцүүлж харьцуулсан тооцоо хийж, улмаар нэгдсэн дүнгээр төсөвлөгдөх нийт ашиг болон орлогын албан татварын дараах цэвэр ашиг, нэгж хувьцаанд ногдох ашгаа ч шинжилж үзэх хэрэгтэй болдог. Олон улсын бүртгэлийн стандарт гэгч явцуу, тунхаглалын шинжтэй ойлголтонд баригдаж хүлэгдэхгүйгээр чөлөөт сэтгэлгээнд суурилж, хэрэглээний математикийн болон математик-статистикийн аргын сонголтот олон хувилбартайгаар ЗБ-ийн мэдээллийн санг бүрдүүлэх, боловсруулах, туршин хэрэгжүүлэх, хэрэглэх, түгээх, хуваалцах боломжтой байдгаараа ЗБ нь онцлог талтай. Иймд ЗБ-ийн судлах зүйл, агуулга, хамрах асуудлын хүрээнд дахин давтагдашгүй, өвөрмөгц шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлт бүтээх, хөгжүүлэх, түгээх, хуваалцах, хэрэгжүүлэх, экспортлох өргөн боломж нээлттэй байдаг бөгөөд энэ бүхэн нь Санхүүгийн тайлагналын Монголын үндэсний стандарт (СТМҮС)-ыг бүтээх, хөгжүүлэх, мөн тэрчлэн удирдлагын бүртгэл (УБ)-ийн цоо шинэ мэдлэг, шинэ санаа дэвшүүлэн хэрэгжүүлэх суурь нь болж чадна. Ер нь ЗБ-ийн агуулгыг УБ уламжлан үргэлжлүүлдэг гэж болно. ЗБ, бусад шаардлагатай мэдээлэл болон санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (СТОУС)-д нийцүүлэн зохион байгуулсан санхүүгийн бүртгэлийг ашиглаж бэлтгэсэн судалгаа, шинжилгээ, үнэлэлт, дүгнэлтэнд суурилаж УБ-д хамаарах төлөвлөгөө, төсөв, төсөл зохиодог, удирдлагын шийдвэрийг боловсруулдаг билээ. Тухайлбал, мастер төсөв бэлтгэхэд шугаман тэгшитгэл, матриц дээр хийх үйлдэл, стандарт өртгийн шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоололын арга, үл хамааран хувьсагчийн үлдэгдлийг нэмэх арга, хугралын цэгийн шинжилгээнд хавтгайн аналитик геометрийн арга, хамгийн бага квадратын арга, шугаман алгебрийн арга, шингээх өртгөөрх болон шууд зардлаарх орлогын тайлагналд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, хөрөнгө оруулалтын эдийн засгийн үнэлгээ хийх болон үнэт цаасны үнэ цэнийг тооцоолоход логарифмын хувиргалт, маркетингийн зардлын шинжилгээ ба ахиуц ашгийн шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоололын арга хэрэглэх өргөн боломжтойг бие даасан судлаач Бид нар 2007 онд бичсэн “Удирдлагын бүртгэл” сурах бичигтээ олон жишээгээр эш татаж аргачилан тайлбарласан билээ. Бакалаврын сургалтаар суралцагчид ЗБ-ийн хичээлийг гол төлөв мэрэгжлийн эсвэл мэргэшүүлэх хичээлд хамруулж 3-4.5 кредит цагаар судалдаг. 16 цагийн лекц эсвэл 32 цагийн семинарын хичээл нь тус бүр нэг кредит цагийг бүрдүүлдэг. Бакалаврын сургалтын дараах мэргэшсэн нягтлан бодох бүртгэл (НББ)-ийн цол олгох сургалтанд мөн л ЗБ-ийг орчуулгын өнгө аястай, нэлээд хоцрогдсон агуулгатайгаар үргэлжлүүлэн судалдаг бололтой. Зардлыг хуримтлуулан бүртгэх, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний өртөг тооцоход гол төлөв бөөн дүнгийн арга, ажлын захиалгын арга, технологийн үе шатаар зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртөг тооцох арга, үйл ажиллагаанд суурилсан өртөг тооцох арга (Method of activity based costs)-ыг түлхүү хэрэглэдэг. Эдгээрээс уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбарын зардлыг хуримтлуулан бүртгэх, өртөг тооцоход сүүлийн 2 аргыг дангаар нь эсвэл хослуулан ашиглах бололцоотой. Технологийн үе шатаар зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртөг тооцоход дуусаагүй үйлдвэрлэлийн үлдэгдэл, шууд материал, шууд хөдөлмөр, ҮНЗ-ыг тухайн дамжлага (цех)-ын үйлдвэрлэлийн өртгийн тайланд нэгтгэдэг.  Уг тайлан нь тоо хэмжээний үзүүлэлт, цехэд тусгагдах зардал, цехэд тусгагдсан зардлын бүтцээс бүрддэг. Method of activity based costs-ыг АВС арга хэмээн хураангуйлан нэрлэх нь элбэг. Уламжлалт өртгийн тогтолцоонд өртгийн объект болох бүтээгдэхүүн (үйлчилгээ)-д шууд материалын зардал ба шууд хөдөлмөрийн зардлыг шингээж, ҮНЗ-ыг хуваарилсны дараагаар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өртгийг тодорхойлдог. Энэ нөхцөлд үйлдвэрлэлийн бус зардал болох ҮАЗ-ыг  бүтээгдэхүүн (үйлчилгээ)-д хуваарилдаггүй. Харин АВС арга нь үйлдвэрлэлийн зардлаар хязгаарлагдахгүйгээр хэрэглээний зах зээл болох бүтээгдэхүүний каталог бэлтгэж хүргүүлэх, захиалга хийх, бараа хадгалах, тээвэрлэх, хуваарилах хүрээг хамарч, түүнийг хэрэгжүүлэх хөрөнгийн ба хүний нөөцийн хангалт, тэдгээрт шаардагдах зардлын тооцооллыг ч багтаадаг. ЗБ-д матриц дээр хийх үйлдэл, шугаман алгебр, хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоолол, илтгэгч функци, логарифмын хувиргалт, уламжлал, динамик шинжилгээний арга, системт тэгшитгэл, хавтгайн аналитик геометр, дадлагажих муруй, хувьсах хэмжигдэхүүнүүдийн хоорондох шугаман ба шугаман бус хамаарал, математик-статистик, магадлалын онолын элементүүдийг ашиглах бололцоог алдаж байгаа нь харамсалтай. Бие даасан судлаач Бид нар 2004 онд зардлын болон удирдлагын бүртгэлийн хамгийн ээдрээтэй явцуу хэсэг гэгддэг ҮНЗ болон ҮАЗ-ын шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоолол, хосолсон аргыг анхдагч нь болж боловсруулан хэрэглэж Монголын их, дээд сургууль (ИДС)-ийн НББ-ийн сургалтанд нэвтрүүлсний дээр сүүлийн 10 гаруй жилд Америк, Европ тивийн шилдэг их сургуулиуд, судалгааны төвүүдэд интернетийн сүлжээгээр тасралтгүй түгээж хэлэлцүүлсээр ирсэн. Иймд гадаадын ойлгомж багатай, Монголын санхүү, бүртгэл, татварын хөрсөнд шууд нутагшуулахад бэрхшээлтэй СТОУС-ыг шууд механикаар хуулбарлах замаар, мөн тэрчлэн  түүний хоорондоо шүтэлцээгүй, харилцан уялдаагүй бүлгүүдийг нэгтгэж эвлүүлэх байдлаар, мөн ЗБ, УБ, үндэсний татварын бүртгэлийн шинэчлэл, өөрчлөлтөнд суурилахгүйгээр СТМҮС-ыг бүтээх гэж оролдож болохгүй байх гэж бодох юм. Гадаадын юм бүхэн шударга, үр өгөөжтэй, тэргүүлэгч, замчлагч байдаггүй бололтой. Монголд гадаадын болон гадаадтай хамтарсан төрийн өмчийн ба хувийн хэвшлийн хэд хэдэн ИДС үйл ажиллагаа эрхэлсээр байна. Гэвч 2013 оны эцсээс эхлэлтэй дээд боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэл, бүтцийн өөрчлөлтөнд хөтөч, жишиг болохоор ямар нэгэн эерэг зүйлийг тэдгээр нь бараг бүтээсэнгүй. Монголд үйл ажиллагаа эрхэлдэг гадаадын гэсэн тодотголтой, өндөр төлбөртэй ИДС, тэдгээрийн багшлах бүрэлдэхүүнээс дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд танигдаж бүртгэгдсэн ЗБ, УБ-ийн аливаа шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлтийг сонсоогүй бөгөөд Google.com., Yghoo.com-ын хайлтаар энэ чиглэлийн нааштай үр дүн илэрдэггүй билээ. Мөн Монголд хөрөнгө оруулж урт болон богино хугацаагаар уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж ирсэн гадаадын компаниуд ч Монголын ИДС-ийн дэлхийн зэрэглэлийг ахиулах, сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлд тулгарч байгаа бэрхшээлийг эрсдэлгүй даван туулах, дэлхийд жишиг болохуйц лекцийн багцыг бүтээх, үндэсний загвар сурах бичгүүдийг гаргахад үзүүлсэн мэдэгдэм туслалцаа дэмжлэг СТМҮС, санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ, ЗБ, УБ, татварын бүртгэлийн сургалт, судалгааны чиглэлээр л гэхэд бараг ажиглагдсангүй. Санхүүгийн мэргэшсэн шинжээч бэлтгэнэ, аттестатчилалд хамруулж батламж олгоно ч гэх шиг элдэв нэр хаягтай гадаадын дамжаа, сургалтын зар сурталчилгаа нийгмийн сүлжээнд байршсан байх нь харагдах болсон тул түүний чанар, өгөөжийг ч сайжруулах л хэрэгтэй. Жил бүр “Эдийн засгийн форум” гэгчийг зохион байгуулдаг ч түүний хэлэлцэх асуудлын сонголт, гаргасан шийдвэрийн хэрэгжилт, биелэлт, тайлагнал нь үр нөлөө багатай болж өнгөрсөөр л...Мөн уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтыг татан төвлөрүүлэх, түүний эдийн засгийн өгөөжийг дээшлүүлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, эрх зүйн орчинг сайжруулах, хүндрэл бэрхшээлийг арилгах талаар ерөнхий байдлаар хэлэлцдэг ч мөн л үр дүн багатайхан шиг давтагдаж яригдсаар л байх юм. Энэ бүхний цаана түгээмэл нэг л хэмжүүр, үр ашгийн төвлөрсөн илэрхийлэл болох ашгийн тухай яриа гарч байдаг зүй тогтолтой. НББ-ийн харилцааг тодорхойлох, зохион байгуулах, тайлагнах хэмжүүр болсон төгрөгөөр ашгийг илэрхийлдэг. Бизнесийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд цуврал алхамаар гүйцэтгэгдэх ажил гүйлгээний тоон мэдээллийг тэмдэглэх, журналдах, ангилах, бүлэглэх, тайлагнах, дүгнэх, санхүүгийн мэдээллийг боловсруулахад хэрэглэдэг түгээмэл хэмжих нэгж бол мөнгө билээ. Иймд юуны урьд үндэсний НББ-ийн тогтолцоо, түүний бодлого, арга зүй, хүний нөөц, сургалт, судалгаанд  шинэчлэлт, өөрчлөлт, дэвшил хийх цаг нь ирсэн байж магадгүй. Удирдлагын макро болон микро шат, нийгэм-эдийн засгийн бүхий л хүрээнд мөнгөний орох ба гарах урсгалыг нэг бүрчлэн ил тод, бүрэн хянахын тулд НББ-ийн бүх бүрэлдэхүүн хэсгийг холбосон тайлагнал, хяналт шинжилгээний нэгдсэн сүлжээг байгуулж болох талтай. Аж ахуйн нэгжид ажил гүйлгээг анхан шатны баримтанд тусгах, журналдах, ерөнхий дэвтэрт бичилт хийх, ажлын хүснэгт болон санхүүгийн тайлан бэлтгэх, тохируулах бичилт, хаалтын бичилт хийх, хаалтын дараах шалгах баланс бэлтгэх, санхүүгийн мэдээллийг тайлбарлах зэрэг НББ-ийн нийт орчлын үе шатны мэдээллийн урсгал нь дээрх нэгдсэн сүлжээнд холбогдох микро түвшний анхдагч  хэсэг байж болох юм. Ирэх 2016 оны “Эдийн засгийн форум”, “Mining 2016 ”-г мөрөөдөл, горьдлого, амлалт, үзүүлбэр, уриа лоозон багатайхан шиг, харин цөөн ч гэсэн бодит, үр өгөөжтэй ажлаар угтан золгох юмсан. Тухайлбал, уул уурхайн салбарт баримтлах СТМҮС болон зардлын бүртэлийн дэлхийд жишиг болохуйц шинэ, шилдэг сурах бичгийг бүтээчихсэн байвал зүгээрсэн. Мөн уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбарын төрийн өмчийн ба төрийн өмчийн оролцоотой компанийн технологийн явцад мөрдөгдөх анхан шатны бүртгэлийн маягт, нөхөх зааврыг ч эрх бүхий санхүү, статистикийн байгууллагаас боловсруулж, батлан мөрдүүлэхэд болохгүй зүйлгүй гэж бодох юм. Энэ удаа Google web site-д tyondon.blogspot.com бүртгэлийн tyondon-researcher., tyondon_@yahoo.com цахим хаягаар 2012 оны 3 дугаар сарын 16-ны өдөр байршуулсан “Tentative syllabus of cost accounting lectures” нийтлэлтэйгээ танилцуулж байна. ЗБ, шинжилгээний сэдэв тус бүрийн хувьд уламжлалт шууд тооцооны аргаас эрс ялгаатай, хоорондоо хамааралгүй 2-5 хувилбарт аргыг шинээр боловсруулан ИДС-ийн сургалтанд нэвтрүүлж, түүний бодит хэрэглээг сурах бичиг, блог нийтлэлийн хэлбэрээр гадаад, дотоодод баялаг тоон жишээгээр аргачлан тайлбарлаж, хэлэлцүүлж ирлээ. Тухайлбал, холимог зардлын ангилал, хэсэгчлэлд дээд ба доод цэгийн арга, графикийн арга, хамгийн бага квадратын аргыг хэрэглэж ирсэн уламжлалыг баяжуулан хөгжүүлж, бие даасан судлаач Бид нар хавтгайн аналитик геометрийн арга, дифференциал тоололын арга, системт тэгшитгэлийн арга, шугаман алгебрийн арга, үл мэдэгдэх хэмжигдэхүүнийг дэс дараалан зайлуулах аргыг шинээр боловсруулж сургалтын практикт нэвтрүүлснээс зарим нь дэлхийн “Тор” хэмээх алдартай их сургуулийн хэрэглээний математикийн сургалтанд бие даасан судлаач Бид нарын домайн хаягтайгаар хэрэглэгдсээр байна. tyondon.com., tyondon.mn болон Tunteg Yondon with web & images гэсэн хайлт хийж судлаач Бид нарын зарим нийтлэлтэй танилцаарай.

Санхүү, бүртгэлийн ажлын талаарх санал бодол, Нийтлэл ЗО,

Opinion of financial & accounting operations, Post 30

Сүүлийн хэдэн жилд уул уурхайн баялагт түшиглэсэн экспортын баримжаатай нээлттэй эдийн засгийг хөгжүүлж гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах арга хэмжээ авч байна. Энэ ажлын явц, өрнөлт, хөгжил, дэвшил, эдийн засгийн бодит өгөөж нь санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (СТОУС)-ын нэвтрэлт, санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ (СМШ)-ний прагматик хэрэглээ, татварын багц хууль (ТБХ)-ийн мөрдөлттэй зарим талаар холбоотой байж болох талаарх зарим саналаа бичив. 1. Санхүүгийн тайлан нь бизнесийн нэгжийн үйл ажиллагааны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйг холбосон  мэдээллийн нэгдсэн сан, түүний даяарчлагдсан сүлжээг бүрдүүлэх, хүчин зүйлийн динамик шинжилгээ хийх, хөрөнгө оруулалтын олон сонголтот санал дэвшүүлж хэрэгжүүлэх үндэслэл болдог.  Эх орноо төлөөлж хөрөнгө оруулалтын төслийн багт орж ажиллагсад нь хүсэн хүлээж байгаа үр дүнд хүрэх алхам бүрийг илэрхийлсэн замын зураг бүхий удирдамжтай байж, учирч болзошгүй эрсдэл, хожмын үр дагвар, санамсаргүй хүчин зүйлийн нөлөөллийг урьдчилан тооцоолсон, энэ бүхэнд шаардагдахуйц онолын мэргэшсэн мэдлэг, практикийн чадвартайгаар өөрсдөө бэлтгэгдсэн байх ёстой гэж бодох юм. Төслийн багт сонгогдож ажиллах гишүүдийн уул уурхайн тодорхой салбарт ажиллаж хуримтлуулсан туршлага, салбарын үйлдвэрлэл, техник-технологи, эдийн засаг, санхүү, төлөвлөлт, банк, татвар, нягтлан бодох бүртгэл, СМШ, хэрэглээний математикийн болон статистик судалгааны орчин цагийн мэдлэг, чадвар, мөн санал бодлоо цэгцтэй, шинжлэх ухаанчаар амаар ба бичгээр чөлөөтэй илэрхийлэх, найруулан бичих урлагыг эзэмшсэн түвшинг харгалзан үзэх нь Тэд нарын гадаадад сургууль төгссөн диплом, эрдмийн зэрэг, мэргэшсэн сургалтын цол, батламж, комьпютерийн хэрэглээний мэдлэгээс ч илүү чухал байж болзошгүй юм. Монголын талаас төслийн багт оролцдог зарим нэг ажилтан нь уул уурхайн салбарт туулж өнгөрүүлсэн ажлын туршлага, онолын тусгайлж бэлтгэгдсэн мэдлэг, санаа бодлоо бичвэрээр болон тоон судалгааны олон хувилбарт, өвөрмөгц аргаар илэрхийлэх арга ухааныхаа хувьд гадаадын талын төлөөлөлийнхөнд гологддог, харилцан ашигтай санал бодлоо олон сонголттойгоор дэвшүүлэх, түүнийг итгэл үнэмшилтэйгээр батлан нотлох, хамгаалах арга барилаар дутмаг байдаг бололтой. Иймээс Тэд нар гадаадын талаас санал, төсөл эхэлж боловсрогдохыг хүлээзнэх, хайрцаглаж, боосон санал, шахалт, шаардлагын хүрээнд нь зөвхөн үг үсэг, найруулга, тооцооллын засвар хийх техник ажлын дайварын хүрээнд ажиллахад хүрдэг тал байдаг юм уу? даа гэж бодогддог. 2. Аж ахуйн нэгж (ААН)-үүд санхүүгийн тайлангаа татварын зорилгоор бэлтгэхийг илүү чухалд үздэг нь ТБХ-ийн тогтолцоо, түүний шинэчлэл, өөрчлөлтийн агуулга, нийгэм-эдийн засгийн харилцаанд үзүүлэх эрх зүйн хөшүүргийн үйлчлэл нь Монголын туулж ирсэн түүхэн хөгжлийн зүй тогтлыг илүүтэй илэрхийлдэг, хүлээх үүрэг, хариуцлагыг нэлээд тодорхой тусгадаг, орчуулгын бус ойлгомжтой хэллэг, найруулгатай, сургалт, сурталчилгаа нь нэлээд тогтворжсоны дээр Монгол орны нийгэм-эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал, хүн амын амжиргааны түвшин, орлогыг тэгш хуваарилах нийгмийн баримжааг харгалзан үзсэн байдгаараа гадаад орчноос үүдэлтэй, албадлагын шинжтэй СТОУС-тай зэрэгцүүлэхэд хэрэгжих, нутагших боломжоороо давуу гэлцдэг. СТОУС-г Монголын НББ, санхүүгийн тайлагналд нэвтрүүлэх мэдээлэл, техник хэрэгсэл, хүний нөөцийн суурь хөрсийг хэр зэрэг бүрдүүлж өгсөн, цаашид түүнийг үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх асуудлынх нь эрэмбэ, дэс дараалал, гүйцэтгэх алхамууд ямар түвшинд байгаа, хүрэхээр онилсон зорилго, нэвтрэлтийн явцынх нь үе шат, үр дүнг ямар шалгуур, үзүүлэлтээр хэрхэн дүгнэх вэ? гэдэг нь нягтлан бодогч нарт анхнаасаа ойлгомжтой, ил тод байвал зүгээр байхсан гэж бодох юм. СТОУС-г Монголд хэрэгжүүлэхэд баримтлах графикчилсан төлөвлөгөө, үндэсний үзэл баримтлал, түүнийг нэвтрүүлэхэд эдийн засгийн голлох салбар бүрийн үйл ажиллагааны онцлогт нийцүүлэн баримтлах аргачилсэн заавар, журам гэх мэтийн эрх зүйн баримт бичгийг СТОУС-ыг хэрэгжүүлэх төслийг нэвтрүүлэгчийн хувьд Сангийн яамнаас эрхлэж яаравчлан гаргаад өгчихвөл зүгээр юм. Энэ бүхэн нь ААН-ийн удирдлага, санхүү, бүртгэлийн ажилтны зүгээс НББ-ийн бодлогын баримт бичгээ СТОУС болон ТБХ-д нийцүүлэн боловсруулж, улмаар батлан мөрдөхөд нь удирдлагын хөтөч болох талтай байх болно. Интернетийн сүлжээ, нээлттэй эдийн засаг, чөлөөт сэтгэлгээний өнөөгийн цаг үед бизнесийн харилцааны гүүр, шийдвэр гаргах судалгааны бааз нь үнэн зөв, ил тодорхой, цэгцтэй, шинэчилсэн агуулгыг тээгч санхүүгийн тайлан, НББ, статистикийн мэдээ гарцаагүй мөнөөс мөн билээ. Ажиглаж, дундажлаж, түүвэрлэж, магадлан илэрхийлж, нэгтгэн дүгнэж, задлан шинжилж, ойролцоолон тооцоолж, бүртгэж, журналдаж, дэвтэрлэж, тайлагнаж, хэлэлцэж, мэтгэлцэж, шүүн тунгааж чадаагүй олон үйл явц, үзэгдэл, ажил гүйлгээ хожим нь санамсаргүй хүчин зүйлийн үйлчлэл, эрсдэл, хэлбэлзэл, хазайлт, сарнилт, алдагдал, торгууль, алданги, гарз, үл үзэгдэх хийсвэр төсөөлөл мэтээр анхаарлын гадна үлдэж хоцордог. Тухайлбал, гадаад үрээр Монголд үр тариа ургуулахад эхний ээлжинд цаг уур, хур тундас, хөрсний үржил шимийг харгалзан үзэж, хөрсний хагалгаа, сийрүүлэлт, цэвэрлэгээ, үр суулгалт, нэмэлт бордоо, усалгаа гэсэн ар араасаа дагасан нөр их хөрөнгө, хөдөлмөр, технологийн арчилгаа зарцуулсны эцэст л 1 га-гаас дундажаар 13-16 центнер улаан буудай хураан авдаг гэдэг биздээ? 1 га-гаас хурааж авах ургацыг нэмэгдүүлэхэд сөргөөр нөлөөлсөн хүчин зүйлс нь эрсдлийг илэрхийлнэ. СТОУС-ыг Монголд нэвтрүүлэх гэсэн хэрэгцээ, шахалт нь үр тариа ургуулж, хураах авахтай зүйрлэж энэхүү эш татсан жишээтэй зарим талаараа төсөөтэй байж мэдэх нэлээд шаргуу хөдөлмөр, арга зүйн удирдлага, бодит дэмжлэгийг уг төслийг хэрэгжүүлэх эрх авсан субъектээс шаардах нь дамжиггүй. 3. Компанийн тухай хуулийн дагуу хөрөнгийн зах зээлд бүртгэлтэй хувьцаат компаниуд СТОУСД-д нийцүүлэн хагас, бүтэн жилийн санхүүгийн тайлангаа хөндлөнгийн шинжээчээр баталгаажуулах, хувьцаа эзэмшигч, харилцагчдад зориулж хэвлэн нийтлүүлэх үүргээ тэр бүр хэрэгжүүлэхгүй байгаа бололтой. Их, дээд сургууль (ИДС)-ийн бакалавр, магистрийн сургалт, мэргэшсэн гэсэн тодотголтой төрөл бүрийн сургалтаар санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ, эконометрикс, статистик, математик загварчлалын чиглэлээр мэрэгжлийн болоод мэргэшүүлэх хичээл судлуулдаг боловч төгсөгч, шинжээч, мэргэшсэн нягтлан бодогч нар өөрсдийнхөө ажилладаг ААН-ийн улирал, жилийн санхүүгийн тайланд мэргэшсэн шинжилгээ хийхгүй байгаа нь ажиглагддаг. Худалдан авалтын аргаар бизнесийн нэгдлийг бүртгэх, хувьцаат компанийг хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани болгож өөрчлөн байгуулах, биет бус хөрөнгийн гол хэлбэр болсон хаяасыг тооцоолж бүртгэх, ААН-ийн санхүүгийн хүндрэл, дампуурлын болзошгүй байдлыг урьдчилан таамаглах, өөрийн капиталын зах зээлийн үнэлгээ хийх зэрэг судалгаа, сургалт, бизнес, танин мэдэхүйн өргөн орон зайд хөрөнгийн үнэлгээний доривитой ахиц дэвшил, шинэчлэлт үгүйлэгдэж байна. Компанийн санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний талаар хааяа нэг өнгөцхөн яригдаж байдаг хэдий ч бизнесийн нэгдэл, түүний охин компаниуд, үндэстэн дамнасан корпорацийн сегментүүдийн санхүүгийн шинжилгээ, мөнгөн гүйлгээний дотоод урсгалд тавих санхүүгийн хяналт орхигдсон бололтой.  Төрөл бүрийн төслийн явц, үр дүнг тайлагнах, судалгааны үндэслэлийг баталгаажуулахад гол төлөв анкетийн санал асуулга явуулсан, санамсаргүй түүврийн аргыг хэрэглэсэн гэсэн тайлбар хийх болсон нь зарим талаар эцсийн дүгнэлтийг захиалагчийн сонирхолд нийцүүлэн засамжилж өөрчлөх, учирч болзошгүй хожмын хариуцлагын эрсдэл, санамсаргүй хүчин зүйлийн нөлөөллийг судалгааны мэдээллийн баазын хомсдолтой тал, судалгааны аргын сонголт, шалгуур хүснэгтийн үзүүлэлтүүдийн итгэх магадлалын түвшин, компьютерийн хэрэглээний программын хэсэгчилсэн алдаанд хамаатуулаад бултах сөрөг нөлөөлөлтэй билээ. НББ-ийн мэдээллийг боловсруулж, санхүүгийн тайлан бэлтгэхэд өндөр үнэтэй, шүүн тунгаах агууламж муутай компьютерийн  программууд боловсруулж хэрэглэсээр ирсэн хэдий ч тэдгээр нь санхүүгийн тайлангийн цогц шинжилгээ хийх, НББ-ийн математик загварчлал бүтээх, зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэлийн шинжлэх ухааны үндэслэлийг хөгжүүлэх, санхүүгийн инженерчлэлийн шинэ санаа, шинэ мэдлэгийг түгээх, хуваалцах, нэвтрүүлэх, экспортлох түүчээ болж чадахгүй байна. СТОУС-ын орчуулга, түүний хэрэглээний тайлбар, гарын авлагыг аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар (ААНОАТ)-ын тухай хуулийн мөрдөлт, практиктай оновчтой холбоогүй, нэгдмэл, харилцан шүтэлцсэн байдлыг нь хангаагүй, зохиомлоор тусгаарлаж бие даалгасан, гаднаас нөлөөлсөн, албадлагын шинжтэй байлгадаг гэдэг яриа гардаг. Татварын бүртгэлийн сурах бичгүүд ч СТОУС-тай уялдаж холбогдоогүй, явцуу өрөөсгөл агуулгатай байдаг бололтой. НББ, тайлан, татварын эрх зүйн орчин нь тогтвортой, ойлголцлын элдэв зөрүүд хүргэдэггүй, хэрэгжүүлэхэд хялбар, сонгуулийн 4 жилийн мөчлөг дагаж туйлширч өөрчлөгддөггүй байх нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдын урт хугацаатай, алсын хараатай үндэстэн дамнасан үйл ажиллагааных нь төлөвлөлт, санхүүжилт, зохицуулалтанд эерэгээр нөлөөлдгийг бодолцвол зүгээр юм. Монголын татварын эрх зүйн мэдлэг дутмагаас шалтгаалж гадаадын хөрөнгө оруулагчид нь татвар ногдуулах орлогыг болгоомжгүйгээр дутуу илэрхийлэх, хуримтлагдсан ашигт нэмэгдэх цэвэр ашгаас санхүүжигдвэл зохих хувийн хэрэглээний зардлыг үйл ажиллагааны зардалд шингээх, ажлын хүснэгтийн тохируулах бичилтийг дутуу гүйцэтгэх дутагдал гаргадаг тал байдаг бололтой. Ерөнхийдөө татвар ногдуулах орлогыг ААНОАТ-ын хуулийн дагуу тодорхойлдог бол татварын өмнөх санхүүгийн тайлангийн орлогыг СТОУС-д нийцүүлэн илэрхийлдгээс улбаатайгаар түр зөрүү болон байнгын зөрүү гардагтай дээрх нь холбоотой хэмээн тайлбарлаж, түүнийг анхаарлын гадуур орхиж болохгүй юм. Иймд санхүүгийн бүртгэл, түүний тайлагналд зайлшгүй тулгардаг хойшлуулсан татварын хөрөнгө ба хойшлуулсан татварын өглөгийн тооцоолол, түүний журналын бичилт зэрэг харилцан шүтэлцээтэй нэлээд асуудлыг багтааж тусгасан санхүүгийн үндэсний бүртгэлийн чамбай сурах бичгийг яаралтай бүтээж нийтийн хүртээл болгомоор л байна. 4. Монголд мэргэшсэн нягтлан бодогч, үнэлгээчин, санхүүгийн шинжээч, аудиторын болон татварын мэргэшсэн зөвлөхийн эрх, цол, тэмдэг олгодог, өндөр төлбөр хурааж авдаг олон институт, хүрээлэн, академи ажилладаг, төсөл хэрэгжүүлдэг гэх боловч тэдгээрээс үйл ажиллагааныхаа чиглэл, хүрээнд бүтээсэн үндэсний агуулгатай, олон улсын стандартын мэргэшүүлэх шаардлагад нийцэхүйц НББ, санхүүгийн тайлагнал, аудит, үнэлгээ, татвар, комьпютерийн программчилалын Монгол улсын стандарт харагдахгүй л юм. Жил бүрийн улсын төсөв, нэгдсэн төсөв, орон нутаг, нийслэлийн төсөв хэлэлцэж батлах цаг үетэй давхацуулж төлбөрийн чадваргүй, санхүүгийн тогтвортой байдал султай бөгөөд дампуурах магадлалтай төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой ААН, албан байгууллагыг хувьчлах жагсаалтыг холбогдох дээд шатанд авч хэлэлцдэг уламжлал тогтжээ. Эдгээр ААН, албан байгууллагын эдийн засаг, санхүү, бүртгэлийн зохион байгуулалт, менежмент, маркетингийн үйл ажиллагааг гардан эрхлэгчийн нэлээд нь дээрх мэргэшсэн цол, тэмдэгтэн байдаг бололтой. Төрийн өмчийн томоохон компанийн ерөнхий нягтлан бодогч, ерөнхий менежерийн албан сэнтийд морилохын тулд Удирдлагын хөгжлийн академи төгсөх, Монгол улсын мэргэшсэн нягтлан бодогчийн цол, тэмдэг авсан байх ёстой гэлцдэг. Мэргэшсэн ажилтан, зөвлөхүүдийн мэргэшүүлэх сургалтын нэр хүнд, өгөөж нь Тэд нараас эрхэлсэн ажлынхаа агуулга, чанарт гаргаж байгаа шинэчлэл, хөгжил, дэвшил, бүтээж хэрэгжүүлсэн шинэ санаа, шинэ мэдлэгээр хэмжигдэж, шалгагдаж байх нь шударга гэж төсөөлдөг билээ. Мөн мэргэшсэн гэх бизнесийн байгууллагуудын багшлах бүрэлдэхүүний мэдлэг, чадварын түвшин сулавтар, мэргэшүүлэх сургалтын хөтөлбөрийн агуулга нь орчуулгын өнгө аястай бөгөөд мэргэшүүлэх гэсэн хаягандаа төдийлөн тохирч давхцаагүй, суралцагчдыг шинэ мэдлэг, шинэ санаа дэвшүүлж бодитойгоор хэрэгжүүлэх, давтагдашгүй өвөрмөгц нээлт бүтээх бэлтгэлд суралцуулж өгдөггүй, харин ч элсэгч, төгсөгчийн тоог нэмэгдүүлэх, сургалтын ахиу төлбөр цуглуулахад голлон анхаарч байна уу? гэхээр ажиглагддаг билээ. 5. 1959 онд анх Америкийн НББ-ийн зарчмын хорооноос эхлэлийг нь тавин хөгжүүлж, өөрчилж, шинэчилж ирсэн СТОУС-ыг Монголд нэвтрүүлэх гэж оролдсоноор урьдчилан таамаглаагүй зарим нэг асуудал, бэрхшээлтэй тулгарч, будилж байгаа бололтой. Сангийн яамны НББ-ийн бодлогын газрын үйл ажиллагааны чиглэл, хүрээ нь санхүү, тайлан, татвар, үнэлгээ, аудит, шинжилгээний мэдээллийг гаргагч, хэрэглэгчдийг арга зүйн удирдлагын заавар, журам, удирдамжаар хангах, сургалт, судалгаа явуулах, дэлхийн жишигт хүрсэн мэргэшсэн боловсрол олгоход чиглэсэн бүртгэл, тайлангийн үндэсний стандартыг бий болгох, энэ талаарх шинэ мэдлэг, шинэ санаа, нээлт бүтээх, түгээх, хуваалцах, хэрэгжүүлэх, экспортлох үүрэгтэй болов уу? хэмээн төсөөлж хүлээсээр сүүлийн 10 гаруй жилийг үдэвээ. Монголын санхүүгийн бүртгэлийн үндэсний стандарт (МСБҮС)-ыг гарч ирэхийг хүсэн хүлээж байгаа олон мянган хэрэглэгчдийн дотор уул уурхайн салбарын гадаадын хөрөнгө оруулагч болох Оюу толгой, Таван толгой, Саус Гоби Сэндс багтаж л байгаа биз. Тэдэнд ус, агаар шиг хэрэгцээтэй байгаа бүртгэл, тайлан, татварын тогтолцоо, зардлын тооцоолол, орлого, ашгийн хуваарилалтын хөтөч, ширээний ном нь болох ёстой МСБҮС–ыг хурдхан шиг гаргаад өгөх хэрэгтэй л байх даа. Тэднийг татварын ногдуулалт, бүртгэл, тайлагнал, төлөлтийн болзошгүй эрсдлээс урьдчилан хамгаалах, эрх зүйн таатай орчинд хүлээн авах, энэ чиглэлийн бодит туслалцаа, зөвлөлгөө үзүүлэх нь татварын давхар хяналтаар хожим нь илэрдэг зөрчил, маргаан, үл ойлголцлоос хамгаалж чадна. Ингэснээрээ сүүлийн үед мэдээлэх болсон татварын ногдуулалт, төлөлт, бүртгэл, тайлагналын талаарх маргаан, мэтгэлцээнд харилцан ойлголцлыг хангах, улмаар тэдгээрт цэг тавих, тогтвортой, ил тод, ойлгомжтой бөгөөд  дэлхийн санхүү, бүртгэл, тайлан, татварын зүй тогтолт өөрчлөлт, хөгжил, дэвшилд баримжаалсан эрх зүйн орчныг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч, мэдээллийн өгөгдлийн санг бүтээгч болон хэрэглэгчдэд зориулан бүрдүүлэх боломжтой байх. МСБҮС–ыг боловсруулж бүтээх ажлын хэсэгт үүрэг, даалгавар өгч, бусдын хийснийг дамжуулан мэдээлдэг албан тушаалтныг аль болохоор хязгаартай оролцуулж, уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбар, геологи, эрэл хайгуул, хөнгөн, хүнс, газар тариалан, барилга угсралт, барилгын материал зэрэг үйлдвэрлэл, үйлчилгээний олон тэргүүлэх салбар, хүрээг хамруулсан ажлын төрөлжсөн, шинэчлэн бүтээгч хэсэгтэйгээр ажиллуулаад үзэхэд зүгээр байж мэднэ. МСБҮС–ыг татварын багц хууль, татварын бүртгэл, тайлагнал болон зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэл, санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ, аудит, хөрөнгийн үнэлгээ, НББ-ийн хэрэглээний программтай ухаалгаар холбож уялдуулах хэрэгцээ ч гарах л байх. Зоосны нэг талыг МСБҮС хэмээн хийсвэрээр төсөөлвөл нөгөө тал нь МСБҮС-аас бусад бүртгэл, тайлан, татварын нэгдмэл тогтолцоотой холбоотой үлдэх бүрэлдэхүүн хэсгүүд байх болно. Бүхэл бүтэн нэгдмэл тогтолцоог биежүүлэн бүтээгч дэд хэсгүүдээс зарим нэгийг нь орхигдуулваас эрсдэл, алдаа, хэлбэлзэл, болзошгүй өөрчлөлтийн хувийн жинг өсгөдөг, санамсаргүй хүчин зүйлсийн үйлчлэлийн хүч, орон зайг нэмэгдүүлдэг сөрөг нөлөөтэй. Эрсдлийн хувийн жинг бууруулах, судалгаа, шинжилгээ, боловсруулалтын хэт ачааллыг зөв хуваарилан байршуулах, цаг хожиж ургашлах зорилгоор төрийн байгууллагууд зарим нэг үүргээ оюуны бүтээлээрээ дэлхийд танигдаж, шинжлэх ухааны мэдээллийн санд нь бүртгэгдэж чадсан төрийн бус байгууллага, бие даасан судлаач нарт шилжүүлэх, хамтран ажиллах боломж мөн л нээлттэй байгаа билээ. Даяарчлагдаж, нэгдэн нийлж, төрөлжсөөр байгаа дэлхий дахины санхүү, бүртгэл, татварын тогтолцооны хөгжил, өөрчлөлт, шинэчлэлтээс Монголынх нь тодорхойгүй, ойлгомжгүй битүүлэг, нэг л хүрсэн байрнаасаа ургашалдаггүй зогсонги, шинэ санаа, шинэ мэдлэгийг мэдэрдэггүй, дэмждэггүйгээрээ ялгагддаг бололтой. Мөн энэхүү тааламжгүй нөхцөл байдал нь гадаадын хөрөнгө оруулагчлын хувьд үйл явцын өрнөлтийг чимээгүйхэн ажиглах, татварын давхар хяналтын хожмын шалгалтаас учирч болзошгүй эрсдлээс болгоомжлох, өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа зайлшгүй шаардлагатай заавар, журам, удирдамжаар хангаж өгөхийг хүлээзнэх, зарим нэг нь зай барьж оруулсан капиталаа ч эргүүлэн татахад хүрдэг бололтой. Бие даасан судлаач Бид нарын НББ-ийн математик загварчлал, санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ, зардлын бүртгэл, удирдлагын бүртгэлийн талаар бүтээж, интернетэд байршуулж ирсэн 200 гаруй шинэ санаа, шинэ мэдлэгтэй танилцахыг хүсвэл Tunteg Yondon with Web & Images болон tyondon.blogspot.com., tyondon.blogmn.net., Tunteg Yondon-Google plus., Tunteg Yondon on Twitter зэрэг хаягаар хайлт хийж танилцаарай.