Зардлын бүртгэлийн хичээлийн тухай, нийтлэл 31., About a tentative syllabus of cost accounting subject, post 31

Зардлын бүртгэл (ЗБ) нь зардал, өртгийг тооцох, төлөвлөх, гүйцэтгэлийг үнэлж, хяналт тавихтай холбоотой шууд материал, шууд хөдөлмөр, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал (ҮНЗ), үйл ажиллагааны зардaл (ҮАЗ)-ын сар, улирлын мэдээллээр дотоод хэрэглэгчдийг хангаж, санхүүгийн тайлагналын болон удирдлагын бүртгэлийг зохион байгуулах үндсэн мэдээллийн санг бүрдүүлдэг. ЗБ нь санаанд төсөөлөмгүйгээр түргэн өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж, төрөлжиж, нэгдэн нийлж байгаа үйлдвэрлэл, менежмент, маркетингийн үйл явцыг бүртгэж, журналдаж, нэгэтгэж, тайлагнаж, тусган харуулж байдаг тул энэхүү хандлагад нийцүүлж ЗБ-ийн тогтолцоо, тайлагнал, шинжилгээний арга зүйг боловсронгуй болгох шаардлага тавигддаг. Гар утас, компьютер, сансарын багаж хэрэгсэл л гэхэд 1-2 жилд хөгжил дэвшлийн өөр үеэр солигдох болсон нь тэдгээрт гарах ялгаварт зардлыг урьдчилан төсөвлөх, гүйцэтгэлийг хянах, үйлдвэрлэлийн зардлын хэлбэлзлийг тооцоолох, нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг илэрхийлэх, зах зээлийн эрэлт ба нийлүүлэлтийн магадлалыг прогнозчилохыг шаардах болжээ. Нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний зардал ба орлогын нарийвчилсан, зэрэгцүүлж харьцуулсан тооцоо хийж, улмаар нэгдсэн дүнгээр төсөвлөгдөх нийт ашиг болон орлогын албан татварын дараах цэвэр ашиг, нэгж хувьцаанд ногдох ашгаа ч шинжилж үзэх хэрэгтэй болдог. Олон улсын бүртгэлийн стандарт гэгч явцуу, тунхаглалын шинжтэй ойлголтонд баригдаж хүлэгдэхгүйгээр чөлөөт сэтгэлгээнд суурилж, хэрэглээний математикийн болон математик-статистикийн аргын сонголтот олон хувилбартайгаар ЗБ-ийн мэдээллийн санг бүрдүүлэх, боловсруулах, туршин хэрэгжүүлэх, хэрэглэх, түгээх, хуваалцах боломжтой байдгаараа ЗБ нь онцлог талтай. Иймд ЗБ-ийн судлах зүйл, агуулга, хамрах асуудлын хүрээнд дахин давтагдашгүй, өвөрмөгц шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлт бүтээх, хөгжүүлэх, түгээх, хуваалцах, хэрэгжүүлэх, экспортлох өргөн боломж нээлттэй байдаг бөгөөд энэ бүхэн нь Санхүүгийн тайлагналын Монголын үндэсний стандарт (СТМҮС)-ыг бүтээх, хөгжүүлэх, мөн тэрчлэн удирдлагын бүртгэл (УБ)-ийн цоо шинэ мэдлэг, шинэ санаа дэвшүүлэн хэрэгжүүлэх суурь нь болж чадна. Ер нь ЗБ-ийн агуулгыг УБ уламжлан үргэлжлүүлдэг гэж болно. ЗБ, бусад шаардлагатай мэдээлэл болон санхүүгийн тайлагналын олон улсын стандарт (СТОУС)-д нийцүүлэн зохион байгуулсан санхүүгийн бүртгэлийг ашиглаж бэлтгэсэн судалгаа, шинжилгээ, үнэлэлт, дүгнэлтэнд суурилаж УБ-д хамаарах төлөвлөгөө, төсөв, төсөл зохиодог, удирдлагын шийдвэрийг боловсруулдаг билээ. Тухайлбал, мастер төсөв бэлтгэхэд шугаман тэгшитгэл, матриц дээр хийх үйлдэл, стандарт өртгийн шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоололын арга, үл хамааран хувьсагчийн үлдэгдлийг нэмэх арга, хугралын цэгийн шинжилгээнд хавтгайн аналитик геометрийн арга, хамгийн бага квадратын арга, шугаман алгебрийн арга, шингээх өртгөөрх болон шууд зардлаарх орлогын тайлагналд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, хөрөнгө оруулалтын эдийн засгийн үнэлгээ хийх болон үнэт цаасны үнэ цэнийг тооцоолоход логарифмын хувиргалт, маркетингийн зардлын шинжилгээ ба ахиуц ашгийн шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоололын арга хэрэглэх өргөн боломжтойг бие даасан судлаач Бид нар 2007 онд бичсэн “Удирдлагын бүртгэл” сурах бичигтээ олон жишээгээр эш татаж аргачилан тайлбарласан билээ. Бакалаврын сургалтаар суралцагчид ЗБ-ийн хичээлийг гол төлөв мэрэгжлийн эсвэл мэргэшүүлэх хичээлд хамруулж 3-4.5 кредит цагаар судалдаг. 16 цагийн лекц эсвэл 32 цагийн семинарын хичээл нь тус бүр нэг кредит цагийг бүрдүүлдэг. Бакалаврын сургалтын дараах мэргэшсэн нягтлан бодох бүртгэл (НББ)-ийн цол олгох сургалтанд мөн л ЗБ-ийг орчуулгын өнгө аястай, нэлээд хоцрогдсон агуулгатайгаар үргэлжлүүлэн судалдаг бололтой. Зардлыг хуримтлуулан бүртгэх, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний өртөг тооцоход гол төлөв бөөн дүнгийн арга, ажлын захиалгын арга, технологийн үе шатаар зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртөг тооцох арга, үйл ажиллагаанд суурилсан өртөг тооцох арга (Method of activity based costs)-ыг түлхүү хэрэглэдэг. Эдгээрээс уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбарын зардлыг хуримтлуулан бүртгэх, өртөг тооцоход сүүлийн 2 аргыг дангаар нь эсвэл хослуулан ашиглах бололцоотой. Технологийн үе шатаар зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртөг тооцоход дуусаагүй үйлдвэрлэлийн үлдэгдэл, шууд материал, шууд хөдөлмөр, ҮНЗ-ыг тухайн дамжлага (цех)-ын үйлдвэрлэлийн өртгийн тайланд нэгтгэдэг.  Уг тайлан нь тоо хэмжээний үзүүлэлт, цехэд тусгагдах зардал, цехэд тусгагдсан зардлын бүтцээс бүрддэг. Method of activity based costs-ыг АВС арга хэмээн хураангуйлан нэрлэх нь элбэг. Уламжлалт өртгийн тогтолцоонд өртгийн объект болох бүтээгдэхүүн (үйлчилгээ)-д шууд материалын зардал ба шууд хөдөлмөрийн зардлыг шингээж, ҮНЗ-ыг хуваарилсны дараагаар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өртгийг тодорхойлдог. Энэ нөхцөлд үйлдвэрлэлийн бус зардал болох ҮАЗ-ыг  бүтээгдэхүүн (үйлчилгээ)-д хуваарилдаггүй. Харин АВС арга нь үйлдвэрлэлийн зардлаар хязгаарлагдахгүйгээр хэрэглээний зах зээл болох бүтээгдэхүүний каталог бэлтгэж хүргүүлэх, захиалга хийх, бараа хадгалах, тээвэрлэх, хуваарилах хүрээг хамарч, түүнийг хэрэгжүүлэх хөрөнгийн ба хүний нөөцийн хангалт, тэдгээрт шаардагдах зардлын тооцооллыг ч багтаадаг. ЗБ-д матриц дээр хийх үйлдэл, шугаман алгебр, хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоолол, илтгэгч функци, логарифмын хувиргалт, уламжлал, динамик шинжилгээний арга, системт тэгшитгэл, хавтгайн аналитик геометр, дадлагажих муруй, хувьсах хэмжигдэхүүнүүдийн хоорондох шугаман ба шугаман бус хамаарал, математик-статистик, магадлалын онолын элементүүдийг ашиглах бололцоог алдаж байгаа нь харамсалтай. Бие даасан судлаач Бид нар 2004 онд зардлын болон удирдлагын бүртгэлийн хамгийн ээдрээтэй явцуу хэсэг гэгддэг ҮНЗ болон ҮАЗ-ын шинжилгээнд хувьсах хэмжигдэхүүнийг ээлжлэн орлуулах арга, дифференциал тоолол, хосолсон аргыг анхдагч нь болж боловсруулан хэрэглэж Монголын их, дээд сургууль (ИДС)-ийн НББ-ийн сургалтанд нэвтрүүлсний дээр сүүлийн 10 гаруй жилд Америк, Европ тивийн шилдэг их сургуулиуд, судалгааны төвүүдэд интернетийн сүлжээгээр тасралтгүй түгээж хэлэлцүүлсээр ирсэн. Иймд гадаадын ойлгомж багатай, Монголын санхүү, бүртгэл, татварын хөрсөнд шууд нутагшуулахад бэрхшээлтэй СТОУС-ыг шууд механикаар хуулбарлах замаар, мөн тэрчлэн  түүний хоорондоо шүтэлцээгүй, харилцан уялдаагүй бүлгүүдийг нэгтгэж эвлүүлэх байдлаар, мөн ЗБ, УБ, үндэсний татварын бүртгэлийн шинэчлэл, өөрчлөлтөнд суурилахгүйгээр СТМҮС-ыг бүтээх гэж оролдож болохгүй байх гэж бодох юм. Гадаадын юм бүхэн шударга, үр өгөөжтэй, тэргүүлэгч, замчлагч байдаггүй бололтой. Монголд гадаадын болон гадаадтай хамтарсан төрийн өмчийн ба хувийн хэвшлийн хэд хэдэн ИДС үйл ажиллагаа эрхэлсээр байна. Гэвч 2013 оны эцсээс эхлэлтэй дээд боловсролын хөтөлбөрийн шинэчлэл, бүтцийн өөрчлөлтөнд хөтөч, жишиг болохоор ямар нэгэн эерэг зүйлийг тэдгээр нь бараг бүтээсэнгүй. Монголд үйл ажиллагаа эрхэлдэг гадаадын гэсэн тодотголтой, өндөр төлбөртэй ИДС, тэдгээрийн багшлах бүрэлдэхүүнээс дэлхийн шинжлэх ухааны мэдээллийн санд танигдаж бүртгэгдсэн ЗБ, УБ-ийн аливаа шинэ санаа, шинэ мэдлэг, нээлтийг сонсоогүй бөгөөд Google.com., Yghoo.com-ын хайлтаар энэ чиглэлийн нааштай үр дүн илэрдэггүй билээ. Мөн Монголд хөрөнгө оруулж урт болон богино хугацаагаар уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж ирсэн гадаадын компаниуд ч Монголын ИДС-ийн дэлхийн зэрэглэлийг ахиулах, сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлд тулгарч байгаа бэрхшээлийг эрсдэлгүй даван туулах, дэлхийд жишиг болохуйц лекцийн багцыг бүтээх, үндэсний загвар сурах бичгүүдийг гаргахад үзүүлсэн мэдэгдэм туслалцаа дэмжлэг СТМҮС, санхүүгийн мэргэшсэн шинжилгээ, ЗБ, УБ, татварын бүртгэлийн сургалт, судалгааны чиглэлээр л гэхэд бараг ажиглагдсангүй. Санхүүгийн мэргэшсэн шинжээч бэлтгэнэ, аттестатчилалд хамруулж батламж олгоно ч гэх шиг элдэв нэр хаягтай гадаадын дамжаа, сургалтын зар сурталчилгаа нийгмийн сүлжээнд байршсан байх нь харагдах болсон тул түүний чанар, өгөөжийг ч сайжруулах л хэрэгтэй. Жил бүр “Эдийн засгийн форум” гэгчийг зохион байгуулдаг ч түүний хэлэлцэх асуудлын сонголт, гаргасан шийдвэрийн хэрэгжилт, биелэлт, тайлагнал нь үр нөлөө багатай болж өнгөрсөөр л...Мөн уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтыг татан төвлөрүүлэх, түүний эдийн засгийн өгөөжийг дээшлүүлэх, гэрээ хэлцэл байгуулах, эрх зүйн орчинг сайжруулах, хүндрэл бэрхшээлийг арилгах талаар ерөнхий байдлаар хэлэлцдэг ч мөн л үр дүн багатайхан шиг давтагдаж яригдсаар л байх юм. Энэ бүхний цаана түгээмэл нэг л хэмжүүр, үр ашгийн төвлөрсөн илэрхийлэл болох ашгийн тухай яриа гарч байдаг зүй тогтолтой. НББ-ийн харилцааг тодорхойлох, зохион байгуулах, тайлагнах хэмжүүр болсон төгрөгөөр ашгийг илэрхийлдэг. Бизнесийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд цуврал алхамаар гүйцэтгэгдэх ажил гүйлгээний тоон мэдээллийг тэмдэглэх, журналдах, ангилах, бүлэглэх, тайлагнах, дүгнэх, санхүүгийн мэдээллийг боловсруулахад хэрэглэдэг түгээмэл хэмжих нэгж бол мөнгө билээ. Иймд юуны урьд үндэсний НББ-ийн тогтолцоо, түүний бодлого, арга зүй, хүний нөөц, сургалт, судалгаанд  шинэчлэлт, өөрчлөлт, дэвшил хийх цаг нь ирсэн байж магадгүй. Удирдлагын макро болон микро шат, нийгэм-эдийн засгийн бүхий л хүрээнд мөнгөний орох ба гарах урсгалыг нэг бүрчлэн ил тод, бүрэн хянахын тулд НББ-ийн бүх бүрэлдэхүүн хэсгийг холбосон тайлагнал, хяналт шинжилгээний нэгдсэн сүлжээг байгуулж болох талтай. Аж ахуйн нэгжид ажил гүйлгээг анхан шатны баримтанд тусгах, журналдах, ерөнхий дэвтэрт бичилт хийх, ажлын хүснэгт болон санхүүгийн тайлан бэлтгэх, тохируулах бичилт, хаалтын бичилт хийх, хаалтын дараах шалгах баланс бэлтгэх, санхүүгийн мэдээллийг тайлбарлах зэрэг НББ-ийн нийт орчлын үе шатны мэдээллийн урсгал нь дээрх нэгдсэн сүлжээнд холбогдох микро түвшний анхдагч  хэсэг байж болох юм. Ирэх 2016 оны “Эдийн засгийн форум”, “Mining 2016 ”-г мөрөөдөл, горьдлого, амлалт, үзүүлбэр, уриа лоозон багатайхан шиг, харин цөөн ч гэсэн бодит, үр өгөөжтэй ажлаар угтан золгох юмсан. Тухайлбал, уул уурхайн салбарт баримтлах СТМҮС болон зардлын бүртэлийн дэлхийд жишиг болохуйц шинэ, шилдэг сурах бичгийг бүтээчихсэн байвал зүгээрсэн. Мөн уул уурхайн олборлох, боловсруулах салбарын төрийн өмчийн ба төрийн өмчийн оролцоотой компанийн технологийн явцад мөрдөгдөх анхан шатны бүртгэлийн маягт, нөхөх зааврыг ч эрх бүхий санхүү, статистикийн байгууллагаас боловсруулж, батлан мөрдүүлэхэд болохгүй зүйлгүй гэж бодох юм. Энэ удаа Google web site-д tyondon.blogspot.com бүртгэлийн tyondon-researcher., tyondon_@yahoo.com цахим хаягаар 2012 оны 3 дугаар сарын 16-ны өдөр байршуулсан “Tentative syllabus of cost accounting lectures” нийтлэлтэйгээ танилцуулж байна. ЗБ, шинжилгээний сэдэв тус бүрийн хувьд уламжлалт шууд тооцооны аргаас эрс ялгаатай, хоорондоо хамааралгүй 2-5 хувилбарт аргыг шинээр боловсруулан ИДС-ийн сургалтанд нэвтрүүлж, түүний бодит хэрэглээг сурах бичиг, блог нийтлэлийн хэлбэрээр гадаад, дотоодод баялаг тоон жишээгээр аргачлан тайлбарлаж, хэлэлцүүлж ирлээ. Тухайлбал, холимог зардлын ангилал, хэсэгчлэлд дээд ба доод цэгийн арга, графикийн арга, хамгийн бага квадратын аргыг хэрэглэж ирсэн уламжлалыг баяжуулан хөгжүүлж, бие даасан судлаач Бид нар хавтгайн аналитик геометрийн арга, дифференциал тоололын арга, системт тэгшитгэлийн арга, шугаман алгебрийн арга, үл мэдэгдэх хэмжигдэхүүнийг дэс дараалан зайлуулах аргыг шинээр боловсруулж сургалтын практикт нэвтрүүлснээс зарим нь дэлхийн “Тор” хэмээх алдартай их сургуулийн хэрэглээний математикийн сургалтанд бие даасан судлаач Бид нарын домайн хаягтайгаар хэрэглэгдсээр байна. tyondon.com., tyondon.mn болон Tunteg Yondon with web & images гэсэн хайлт хийж судлаач Бид нарын зарим нийтлэлтэй танилцаарай.